تصحيح نسخه خطي شرح قصيده الأشباه مفجّع بصري و ترجمه اصل قصيده

 

چكيده

اين رساله در راستاي امر خطير احياي متون، به تصحيح و بررسي نسخه خطي «شرح قصيده الاشباه» مفجّع بصري (ف327هـ)، اديب، شاعر، كاتب، نحوي و لغوي برجسته عصر عَبَّاسي، از شاعران متعهد شيعه قرن چهارم هجري پرداخته، تا خوانندگان گرامي، با وي و فرهنگ و ادب و شعر و جايگاه شاعر و شرايط زمانه او آشنا گردند مفجّع بصري در شعر خويش به موضوع اهل بيت (ع) اهتمام ورزيده، و در مظلوميت آنان، غم و اندوه بسيار داشته، كه به همين خاطر به اين لقب، شناخته شده است

از ولادت و دوران نوجواني شاعر، اطلاع بسياري در دست نيست، كه شايد بتوان دلايل سياسي و مذهبي را علت اصلي اين امر دانست

شخصيت و عقيده مفجّع در هيچ يك از كتب تاريخي و تراجم، به بدي ذكر نشده و تماماً او و جايگاهش را ستوده اند

همچنين مفجّع حايز جايگاه علمي و ادبي رفيعي در عصر خود بوده، و در غرائب لغات، و نحو، و قرآن و حديث، و روايت، و تاريخ اسلامي، و شناخت كشورها و اماكن جغرافيايي، به درجه استادي نايل آمد، و شاگردان بسياري از محضر او بهره مند شدند؛ چنانكه او را قائم مقام ابن دريد بصري در تأليف و تدريس معرفي كرده اند اين امر را مي توان از اسامي آثار او كه بالغ بر 15 اثر مي باشد فهميد، اما جاي بسي تاسف است كه از ميان تمامي اين تاليفات ارزشمند، فقط رساله «شرح قصيده الاشباه» و بخشي از كتاب «الترجمان في معاني الشعر»، و قطعه هايي از ديوان او، برجاي مانده است

در مصادر و منابع مختلف، به استادان و شاگردان مفجّع، اشاره چنداني نشده است، كه بايد اسامي آنان را از لابلاي كتابهاي مرتبط، استخراج نمود

دربارة تاريخ وفات شاعر، اختلاف نظر وجود دارد، اما از ميان سالهاي ذكر شده، سال 327 هجري صحيحتر مي باشد، چرا كه ياقوت حموي به نقل از «تاريخ ابن بشران»، روايتي را از ابن عبدالمجيد بن بشران ذكر كرده، كه دقيقاً تاريخ فوت شاعر را نشان مي دهد

ديوان مفجّع بصري مانند ساير شعراي هم دورانش، دربردارنده اكثر فنون شعري مهم، مثل وصف و غزل و رثاء و مدح و هجاء مي باشد؛ هر چند كه وي در برخي فنون، مانند هجاء، غزل و مدح، و خصوصاً مدح اهل بيت (ع) سرآمدتر مي باشد شعر مفجّع، نيكو و ارزشمند، و حجم بسياري از آن در مورد ائمه اطهار (ع) است، كه از بارزترين و مهمترين نمونه هاي آن «قصيده الاشباه» شاعر مي باشد مفجّع به صراحت تمام، مذهب اماميه خود را در اين قصيده اعلان مي كند، چرا كه واژه «امامت» در ابيات متعددي از آن آمده، و به آن تصريح گرديده است در اين قصيده، به موضوع ولايت علي (ع) و فضايل حضرت پرداخته شده، و همچنين مي توان تسلط شاعر به قرآن و حديث و روايت و لغت عرب و تاريخ اسلامي را بخوبي در قصيده مشاهده كرد

درباره نسخه خطي كه در اين رساله، به تصحيح و شرح و بررسي آن پرداخته شده، بايد بگوييم كه تنها نسخه موجود، به تصوير شمارة (1290) با عنوان «شرح قصيده الاشباه»، با مضمون مناقب اميرالمومنين علي (ع) و بصورت منظوم، به خط احمد بن نجفعلي اميني تبريزي پدر علامه اميني (ره)، و در شمار نسخه هاي عكسي كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي موجود مي باشد متن نسخه، شرحي است بر قصيدة الاشباه، كه توسط خود مفجّع، انجام شده است در اين قصيدة يائيه، استناد به حديث نبوي «تشبيه يا اشباه» شده، حديثي كه حضرت علي (ع) را به انبياي اولو العزم (ع) تشبيه نموده، و ناظم در شرح قصيده، با استفاده از رواياتي كه از مشايخ خود شنيده،‌ به شرح فضايل و مناقب علي (ع) مي پردازد

شايان ذكر است كه ابياتي جعلي، پيرامون ابوطالب (ع) و پدر ابراهيم (ع) و ادعاي كافر بودن ايشان، در اين نسخه به چشم مي خورد، كه با مذهب مفجّع منافات دارد، و با دلايل محكم و متقني قابل رد مي باشد

 

مقدمه

ميراث مكتوب اسلامي، مملو از ذخاير ارزشمندي است كه بر برخي از آنها، ساليان متمادي و بلكه قرنها گرد و غبار فراموشي و غفلت نشسته است اما خوشبختانه امروز در سراسر سرزمين اسلامي و بخصوص كشور عزيز ما، تلاشهاي سترگ و گرانسنگي در جهت احياء و تصحيح و تحقيق اين ميراث گرانبها، صورت گرفته، كه جاي بسي خرسندي است بايد گفت كه جامعه دانشگاهي ما نيز از اين قافله علمي و حركت تحقيقي عقب نمانده و جاي اميدواري است كه اين جنبش عظيم در ميان دانشگاهيان، سير پر شتابتري به خود بگيرد، و استادان گرامي و دانشجويان عزيز همت والايي در جهت اين امر خطير و احياء و تصحيح متون كهن از خود نشان دهند

اين رساله نيز در اين راستا، به احياء و تصحيح و بررسي نسخه خطي «شرح قصيده الاشباه» مفجّع بصري شاعر اهل بيت، و از شاعران اماميه قرن چهارم هجري، مي پردازد در اين رساله سعي شده است تا اين شخصيت ادبي برجسته متعلق به سده چهارم هجري و ميراث كهن وي كه ميراث غني ادبي و علمي و مذهبي سرشار از التزام به ائمه اطهار (ع) است به محافل ادبي و پژوهشي معرفي گردد، تا خوانندگان با وي و فرهنگ و ادب و شعر و جايگاه شاعر و شرايط زمانه او آشنا گردند

در خصوص صاحب اين نسخه خطي نيز بايد بگوييم كه با كمي تفحص و غور در مصادر ادبي و تاريخي و كتب شرح حال و طبقات، به منظور جمع آوري مطالبي پيرامون شاعر، دريافتيم كه آنچه از يك اديب و شاعر و اهل حديث و زبان شناس سرآمد و برجسته اي مانند مفجّع بر جاي مانده، در قياس با ساير شاعران و اديبان معاصر وي مانند بحتري، ابن معتز، جاحظ، ابن قتيبه و ديگران، بسيار ناچيز مي باشد علت اين امر نيز تا حدودي روشن و واضح مي نمايد، چرا كه وي مانند اكثر شاعران و اديبان هم عصرش، با دربار سلاطين عَبَّاسي ارتباط چنداني نداشته است او در شعر خويش به موضوع اهل بيت (ع) اهتمام ورزيده، و لذا عدم حمايت درباريان و نيز اغراض سياسي دست به دست هم داده اند تا نام او با گذر زمان كمرنگ گردد به همين جهت سعي شده است در حد امكان، پژوهشي جامع و مفصل پيرامون اخبار و اشعار اين اديب و شاعر توانمند از منابع قديم و جديد صورت گيرد، تا آنچنانكه شايسته است، مفجّع بصري، نام و جايگاهش را در ميان ديگر شعراي ممتاز اين دوره‌ بدست آورد

رساله به سه فصل تقسيم شده است: فصل اول، شرح حالي است نسبتا مفصل بر زندگي مفجّع بصري و جايگاه علمي و ادبي اين شاعر بزرگ شيعه فصل دوم به بررسي ديوان شاعر پرداخته و مضامين و موضوعات اشعار آن را مورد تفحص و كنكاش قرار مي دهد در فصل سوم و پاياني كه پيكره اصلي رساله را تشكيل مي دهد، نسخه خطي «شرح قصيده الاشباه» تصحيح، و ابيات آن ترجمه، و مضامين مطرح شده در نسخه، با كمك منابع دست اول ادبي، لغوي، تاريخي، تفسيري، حديثي، شرح حال، و كلامي، كه يك به يك توسط پژوهشگر رؤيت شده، شرح و بررسي گرديده است

در تصحيح اين نسخه خطي، بر اسلوبهاي زير تكيه گرديده است:

1- اساس كار، بر تنها تصوير موجود از نسخه اصلي، كه در كتابخانه آيت الله مرعشي قم، به شماره (1290) موجود مي باشد، قرار گرفته است

2- در شواهد شعري بيان شده در نسخه، تحقيق بعمل آمده، و صورت صحيح شواهد و منابع آن، ذكر گرديده است

3- آيات كريمه و احاديث شريفه و اخبار تاريخي، از نسخه خطي استخراج، و شرح و بررسي لازم در مورد آن انجام شده است

4- در تصحيح نسخه حاضر، قوانين علمي تصحيح نسخ خطي، لحاظ گرديده، و در تصحيح خطاها و بررسي صحت برخي اسامي أعلام و سلسله راويان، به كتابهاي معتبر مربوطه مراجعه شده است

5- آيات و احاديث و شواهد شعري و برخي واژگان دشوار نسخه، حركت گذاري شده است

نگارنده در تحقيق و بررسي مطالعات خود پيرامون موضوع پايان نامه، از روش كتابخانه اي استفاده نموده و در برخي اوقات از سايتهاي اينترنتي و لوح هاي فشرده مرتبط با موضوع، بهره گيري كرده است متاسفانه كتابها و مقَالَات چشمگيري درباره شاعر نگاشته نشده است، جز كتاب «شاعر العقيده المفجّع البصري» نوشته دكتر عبدالرسول الغفّار كه دار الزهراء بيروت در سال 1985 ميلادي به چاپ رسانده است نويسنده در اين كتاب با استفاده از منابع مهم تاريخي و ادبي به جمع آوري اشعار و آثار مفجّع اقدام نموده و مختصري به شرح احوال شاعر نيز پرداخته است

در خاتمه اميدوارم كه اين بضاعت مزجات با تمام كاستيها و لغزشهايش، مورد توجه استادان محترم و دانشجويان عزيز قرار گيرد و ما توفيقي إلا بالله، عليه أتوكّل و إليه أنيب

سيد مرتضي حسيني

تابستان 1388

 

فصل اول

زندگاني مفجّع بصري

و بررسي شرح حال او

1-1 نام و لقب و كنيه

ابوعبدالله محمَّد بن احمد بن عبدالله، اديب و شاعر و كاتب و نحوي و زبان شناس شيعي برجسته بصره، ملقب به «مفجّع» مي باشد (ياقوت حموي، 1993، 5/2336-2344؛ ابن نديم، بي تا، 91؛نجاشي، بي تا، 374؛شيخ طوسي، 1417، 228 و 229 و 329؛ابن شهر آشوب، 1961، 179؛ قفطي، 1986، 3/312 و 313؛ ابن داود حلي، 1972، 162؛علامه حلي، 1417، 265؛ذهبي، 1987، 23/647؛صفدي، 2000، 1/116 و 117؛صفدي، 1987، 18؛سيوطي، 1979، 1/31)([1])

برخي منابع، دليل اين لقب را، سرودن اشعار در مورد اهل بيت (ع) و زاري شاعر بر مصايب و مظلوميت ائمه اطهار (ع) مي دانند (نجاشي، بي تا، 374؛ابن داود حلي، 1972، 162؛علامه اميني، 1977، 3/361؛شوقي ضيف، 2001، 397) و به عقيده برخي منابع ديگر، سرودن بيت زير سبب شد به مفجّع ملقب گردد (ياقوت حموي، 1993، 5/2337؛ قفطي، 1986، 3/312؛شوقي ضيف، 2001، 397؛ عاني، 1982، 217؛ كيلاني، 1996، 135):

إنْ كانَ قِيلَ لِيَ المفجّع نُبْزَاً

فَلَعَمْري أَنَا المفجّع هَمَّا([2])

(نجاشي، بي تا، 374؛ابن داود حلي، 1972، 162؛ عبدالقادر بغدادي، 1983، 11/269؛ شيخ عَبَّاس قمي، بي تا، 3/197؛علامه اميني، 1977، 3/361؛ عاني، 1982، 218)

قفطي در خصوص لقب شاعر چنين گويد: «او شعر بسياري درباره اهل بيت (ع) دارد، كه در آن اسامي ايشان را ذكر مي كند و بر شهادتشان زاري و ندبه سر مي دهد، و از اين روست كه مفجّع ناميده شده است»([3])(قفطي، 1986، 3/312)

اما ابن عساكر در كتاب «تاريخ دمشق»، علت سرودن شعر درباره اهل بيت (ع) توسط مفجّع و الگو برداري وي از «كميت بن زيد اسدي» را اينگونه بيان مي كند: «ابوالحسن نجار گويد: از ابوعبدالله مفجّع شنيدم كه مي گفت: علت سرايش شعر توسط من درباره اهل بيت (ع) اين است كه در جزئي از شعر كميت نگريستم، پس از آن در همان شبي كه قدري از شعر وي را خواندم، در خواب امير مومنان علي (ع) را ديدم، پس عرض كردم: دوست دارم كه درباره اهل بيت (ع) شعر بسرايم فرمود: تو را به كميت راهنمايي مي كنم، پس دنباله روي او باش، چرا كه او امام و پيشواي شاعران ما اهل بيت (ع) مي باشد و پرچم ايشان روز قيامت در دستان اوست تا آنان را به سوي ما هدايت كند»([4])(ابن عساكر، 1997، 50/246 و 247)

ابن نديم در فن سوم از مقَالَه دوم كتاب خود «الفهرست»، شرح حال مفجّع بصري را در طبقه علماي نحوي و لغويي ذكر مي كند كه به هر دو مكتب بصره و كوفه در قواعد نحوي و زباني گرايش دارند (ابن نديم، بي تا، 91) كارل بروكلمان نيز مفجّع را در گروه عالمان بغداد قرار مي دهد و به مدرسه و مكتب او اشاره مي كند (بروكلمان، بي تا، 2/236)

كنيه اصلي وي «ابو عبدالله» مي باشد؛ اما برخي مصادر مثل «جذوة المقتبس» حُميدي و «تاريخ الادب العربي- العصر العَبَّاسي» شوقي ضيف، كنيه وي را «ابو عبيدالله» ذكر كرده اند: «ابواحمد عسكري نحوي از ابو عبيدالله مفجّع، شعري براي ما خواند»([5])(حُميدي، 1966، 304؛ ابن عساكر، 1996، 38/321؛ شوقي ضيف، 2001، 396)

مفجّع در اكثر منابع به اين لقب خوانده مي شود، اما در «كشف الظنون» حاجي خليفه، با تصحيف، لقب او «العَجيج»([6])آمده است (حاجي خليفه، بي تا، 1/104 و 2/1131) لقب شاعر «ابن المفجّع» نيز ذكر شده است (زبيدي، 1980، 19/544)

با توجه به اختلاف ذكر القاب در منابع، و اجماع اكثر كتابها بر لقب «المفجّع»، مي توانيم در اين باره به كم دقتي و تصحيف برخي مولفان و يا اشتباهات چاپي حكم كنيم

در مورد نام پدر شاعر نيز اختلافاتي در منابع ديده مي شود برخي نام پدر او را «عبدالله» ذكر كرده اند؛ مثلاً ابن نديم در «فهرست» خود و ياقوت حموي به نقل از «تاريخ ابن بشران» گويند: «محمَّد بن عبدالله المفجّع» (ياقوت حموي، 1993، 5/2340؛ ابن نديم، بي تا، 91؛زبيري، 2003، 2/1924)؛ ذهبي نيز در كتاب «تاريخ الإسلام» مي گويد: «هو محمَّد بن عبدالله البصري النحوي» (ذهبي، 1987، 23/647 ش575)؛ اما صفدي، قول ديگري را درباره نام پدر او نقل مي كند: «هو محمَّد بن محمَّد» (صفدي، 2000، 1/116؛سزكين، 1991، 2/509) و در كتاب «تصحيح التصحيف» صفدي، نام پدر او «عبيدالله» ذكر شده است (صفدي، 1987، 18؛ كيلاني، 1996، 135)

نام جدّ وي در اكثر منابع، «عبدالله» ذكر شده است، به استثناي چند منبع، كه نام جدّ مفجّع را «عبيدالله» آورده اند (ياقوت حموي، 1993، 5/2336؛ زركلي، 2002، 5/308؛ جبوري، 2003، 118؛ زبيري، 2003، 2/1924)

ياقوت حموي خاطر نشان مي كند كه سلسله نسب مفجّع را با استناد به خط طبري معروف به «مِضْرابُ اللَّبَن»([7])بصري يافته است: «محمَّد بن احمد بن عبيدالله كاتب، معروف به مفجّع، همنشين ثعلب، همچنين به خط طبري معروف به مضراب اللبن از اهالي بصره، نسب مفجّع را يافتم»([8])(ياقوت حموي، 1993، 5/2336)

در كتاب بروكلمان، نام پدر و جدّ مفجّع، اشتباهاً اينگونه ذكر گرديده است: «المفجّع محمَّد بن أحمد بن أحمد بن عبيدالله الكاتب البصريّ» (بروكلمان، بي تا، 2/236) اكثر منابع - آنچنانكه قبلا ذكر شد- نام پدر وي را «احمد» و نام جد وي را «عبدالله» ثبت كرده اند، و به نظر مي رسد اين موارد اختلاف در شمار تصحيفات و اشتباهات نوشتاري قرار گيرد

 

-2 ولادت و نوجواني

تقريباً اكثر منابعي كه در مورد مفجّع بصري سخني به ميان آورده اند، به زندگي شاعر به صورت موجز و خلاصه پرداخته اند و سخني از محل تولد، و ذكري از خانواده و اصل و نسب وي، و بطور كلي زندگي پيش از مطرح شدن مفجّع در محافل و مجامع علمي و ادبي، به ميان نياورده اند اما از آنجايي كه كتب تراجم و ساير منابع شرح حال مفجّع، او را به بصره منسوب مي كنند و وي را «مفجّع بصري» مي نامند،‌ اين احتمال قوي مي شود كه شاعر در بصره متولد شده باشد،‌ چرا كه غالباً‌، افراد را به محل تولدشان نسبت مي دهند شايد بتوان دلايل سياسي و مذهبي را علت اصلي بيان زندگي شاعر بطور خلاصه توسط اكثر منابع، دانست (غفار، 1985، 15 و 16)

-3 شخصيت و مذهب

شاعر در بصره، محيطي كه با محبت و تشيع علي و فرزندانش (ع) ممتاز مي گردد، متولد شده است در قرن دوم و سوم هجري، مذهب شاعران در كنار ديگر خصوصيات، يكي از مهمترين اموري بود كه شاعري را از ديگر شاعران متمايز مي ساخت (غفار، 1985، 47)

مفجّع آنچنانكه از اشعار او بخصوص «قصيده الاشباه» وي مشخص است، شاعري است شيعي و دوازده امامي يكي از بارزترين نشانه ها و دلايل عشق و محبت او به علي و خاندانش (ع)،‌ قصيده «الأشباه» اوست، و آنچنان كه در فصلهاي بعدي مفصلاً به آن خواهيم پرداخت، در اين شاهكار شعريش، به بيان فضايل علي (ع) مي پردازد و آن حضرت (ع) را با استناد به حديثي از پيامبر اعظم (ص) معروف به «حديث تشبيه يا اشباه»، جامع صفات و شبيه پيامبران الهي (ع) معرفي مي كند

هيچ يك از كتب تاريخي و تراجم، از شخصيت و عقيدة وي به بدي ياد نكرده اند و تماماً او و جايگاهش را ستوده اند مثلاً نجاشي گويد: «او بزرگيست از بزرگان زبان و ادب و حديث، و داراي مذهب صحيح و اعتقاد نيكو و شعر بسيار درباره اهل بيت (ع) مي باشد»([9])(نجاشي، بي تا، 374؛ابن داود حلي، 1972،162؛ حر عاملي، 1414، 30/458؛كلباسي، 1419، 2/255 و 336؛ شيخ عَبَّاس قمي، بي تا، 3/197؛ علامه اميني، 1977، 3/361؛ زبيري، 2003، 2/1924) قفطي و ياقوت حموي نيز گويند: «او شاعريست با سروده هاي بسيار، دانشمند و اديب»([10])(ياقوت حموي، 1993، 5/2337 و 2343؛ قفطي، 1986، 3/312؛ كيلاني، 1996، 135) صفدي و ذهبي نيز اينچنين وي را وصف مي كنند: «شاعري نوآور و بزرگ، و شيعه اي دلسوخته و آتشين طبع بود»([11])(ذهبي، 1987، 23/647؛ صفدي، 2000، 1/116؛ زبيري، 2003، 2/1924) علامه اميني در كتاب خود «الغدير» گويد: «مفجّع از معدود شيعيان اماميه است كه او را به عقيده نيكو و سلامت مذهب و انديشه درست ستوده اند»([12])(علامه اميني، 1977، 3/361) همچنين سيوطي به نقل از ياقوت حموي گويد: «او از نحويان بزرگ، و شاعري نوآور و شيعي بود»([13])(ياقوت حموي، 1993، 5/2336؛ سيوطي، 1979، 1/31)

مفجّع به صراحت تمام، مذهب اماميه خود را در «قصيده الأشباه» اعلان مي كند، چرا كه واژه «امامت» در ابيات متعددي از قصيده او آمده، و به آن تصريح شده است؛ مانند اين ابيات:

 

شما هم می توانید در مورد این فایل نظر دهید.