عنوان : تصحیح نسخه خطی شرح قصیده الاشباح مفجع بصری و ترجمه اصل قصیده

این پایان نامه با فرمت word می باشد و آماده پرینت است

عنوان                                                                                         صفحه

چكيده                                                                                         1

مقدمه                                                                                         3

فصل اول: زندگاني مفجع بصري و بررسي شرح حال او

1-1 نام و لقب و كنيه                                                                7

1-2 ولادت و نوجواني                                                               11

1-3 شخصيت و مذهب                                                               12

1-4 جايگاه علمي – ادبي                                                            14

    1-4-1 آشنايي با قرآن و حديث                                                 16

1-4-2 روايت شعر                                                               22

    1-4-3 آشنايي وي با مكانهاي جغرافيايي                                     25

          1-4-4 آگاهي او از لغتعربي                                                 30

-5 آثار                                                                                  34

1-6 استادان وي                                                                      40

1-7 شاگردان و راويان شعر و اخبار او                                          43

1-8 وفات                                                                              48

فصل دوم: ديوان مفجع و اغراض شعري آن

2-1 مضامين اصلي ديوان                                                           51

2-1-1 مدح                                                                           54

2-1-2 هجاء                                                                         57

2-1-3 غزل                                                                          60

فصل سوم: شرح قصيده الأشباه

-1 معرفي نسخه خطي «شرح قصيدة الأشباه للمفجّع البصريّ»              63

3-2 صفحاتي از نسخه خطي (صفحه عنوان، اول و آخر)                     70

3-3 تصحيح نسخه خطي                                                            73

3-4 بررسي و شرح و ترجمه قصيده الاشباه                                              151

3-5 انتحال برخي ابيات قصيده الاشباه                                            270

ملخّص الرسالة بالعربية                                                         281

فهرست منابع و ماخذ                                                                      283

چكيده انگليسي                                                                     302

چکیده

 اين رساله در راستاي امر خطير احياي متون، به تصحيح و بررسي نسخه خطي «شرح قصيده الاشباه» مفجّع بصري (ف327هـ)، اديب، شاعر، كاتب، نحوي و لغوي برجسته عصر عَبَّاسي، از شاعران متعهد شيعه قرن چهارم هجري پرداخته، تا خوانندگان گرامي، با وي و فرهنگ و ادب و شعر و جايگاه شاعر و شرايط زمانه او آشنا گردند. مفجّع بصري در شعر خويش به موضوع اهل بيت (ع) اهتمام ورزيده، و در مظلوميت آنان، غم و اندوه بسيار داشته، كه به همين خاطر به اين لقب، شناخته شده است.

از ولادت و دوران نوجواني شاعر، اطلاع بسياري در دست نيست، كه شايد بتوان دلايل سياسي و مذهبي را علت اصلي اين امر دانست.

شخصيت و عقيده مفجّع در هيچ يك از كتب تاريخي و تراجم، به بدي ذكر نشده و تماماً او و جايگاهش را ستوده اند. 

همچنين مفجّع حايز جايگاه علمي و ادبي رفيعي در عصر خود بوده، و در غرائب لغات، و نحو، و قرآن و حديث، و روايت، و تاريخ اسلامي، و شناخت كشورها و اماكن جغرافيايي، به درجه استادي نايل آمد، و شاگردان بسياري از محضر او بهره مند شدند؛ چنانكه او را قائم مقام ابن دريد بصري در تأليف و تدريس معرفي كرده اند. اين امر را مي توان از اسامي آثار او كه بالغ بر 15 اثر مي باشد فهميد، اما جاي بسي تاسف است كه از ميان تمامي اين تاليفات ارزشمند، فقط رساله «شرح قصيده الاشباه» و بخشي از كتاب «الترجمان في معاني الشعر»، و قطعه هايي از ديوان او، برجاي مانده است

در مصادر و منابع مختلف، به استادان و شاگردان مفجّع، اشاره چنداني نشده است، كه بايد اسامي آنان را از لابلاي كتابهاي مرتبط، استخراج نمود.

دربارة تاريخ وفات شاعر، اختلاف نظر وجود دارد، اما از ميان سالهاي ذكر شده، سال 327 هجري صحيحتر مي باشد، چرا كه ياقوت حموي به نقل از «تاريخ ابن بشران»، روايتي را از ابن عبدالمجيد بن بشران ذكر كرده، كه دقيقاً تاريخ فوت شاعر را نشان مي دهد

ديوان مفجّع بصري مانند ساير شعراي هم دورانش، دربردارنده اكثر فنون شعري مهم، مثل وصف و غزل و رثاء و مدح و هجاء مي باشد؛ هر چند كه وي در برخي فنون، مانند هجاء، غزل و مدح، و خصوصاً مدح اهل بيت (ع) سرآمدتر مي باشد. شعر مفجّع، نيكو و ارزشمند، و حجم بسياري از آن در مورد ائمه اطهار (ع) است، كه از بارزترين و مهمترين نمونه هاي آن «قصيده الاشباه» شاعر مي باشد. مفجّع به صراحت تمام، مذهب اماميه خود را در اين قصيده اعلان مي كند، چرا كه واژه «امامت» در ابيات متعددي از آن آمده، و به آن تصريح گرديده است. در اين قصيده، به موضوع ولايت علي (ع) و فضايل حضرت پرداخته شده، و همچنين مي توان تسلط شاعر به قرآن و حديث و روايت و لغت عرب و تاريخ اسلامي را بخوبي در قصيده مشاهده كرد.

درباره نسخه خطي كه در اين رساله، به تصحيح و شرح و بررسي آن پرداخته شده، بايد بگوييم كه تنها نسخه موجود، به تصوير شمارة (1290) با عنوان «شرح قصيده الاشباه»، با مضمون مناقب اميرالمومنين علي (ع) و بصورت منظوم، به خط احمد بن نجفعلي اميني تبريزي پدر علامه اميني (ره)، و در شمار نسخه هاي عكسي كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي موجود مي باشد. متن نسخه، شرحي است بر قصيدة الاشباه، كه توسط خود مفجّع، انجام شده است. در اين قصيدة يائيه، استناد به حديث نبوي «تشبيه يا اشباه» شده، حديثي كه حضرت علي (ع) را به انبياي اولو العزم (ع) تشبيه نموده، و ناظم در شرح قصيده، با استفاده از رواياتي كه از مشايخ خود شنيده،‌ به شرح فضايل و مناقب علي (ع) مي پردازد.

شايان ذكر است كه ابياتي جعلي، پيرامون ابوطالب (ع) و پدر ابراهيم (ع) و ادعاي كافر بودن ايشان، در اين نسخه به چشم مي خورد، كه با مذهب مفجّع منافات دارد، و با دلايل محكم و متقني قابل رد مي باشد.

مقدمه

ميراث مكتوب اسلامي، مملو از ذخاير ارزشمندي است كه بر برخي از آنها، ساليان متمادي و بلكه قرنها گرد و غبار فراموشي و غفلت نشسته است. اما خوشبختانه امروز در سراسر سرزمين اسلامي و بخصوص كشور عزيز ما، تلاشهاي سترگ و گرانسنگي در جهت احياء و تصحيح و تحقيق اين ميراث گرانبها، صورت گرفته، كه جاي بسي خرسندي است. بايد گفت كه جامعه دانشگاهي ما نيز از اين قافله علمي و حركت تحقيقي عقب نمانده و جاي اميدواري است كه اين جنبش عظيم در ميان دانشگاهيان، سير پر شتابتري به خود بگيرد، و استادان گرامي و دانشجويان عزيز همت والايي در جهت اين امر خطير و احياء و تصحيح متون كهن از خود نشان دهند. 

اين رساله نيز در اين راستا، به احياء و تصحيح و بررسي نسخه خطي «شرح قصيده الاشباه» مفجّع بصري شاعر اهل بيت، و از شاعران اماميه قرن چهارم هجري، مي پردازد. در اين رساله سعي شده است تا اين شخصيت ادبي برجسته متعلق به سده چهارم هجري و ميراث كهن وي كه ميراث غني ادبي و علمي و مذهبي سرشار از التزام به ائمه اطهار (ع) است به محافل ادبي و پژوهشي معرفي گردد، تا خوانندگان با وي و فرهنگ و ادب و شعر و جايگاه شاعر و شرايط زمانه او آشنا گردند.

در خصوص صاحب اين نسخه خطي نيز بايد بگوييم كه با كمي تفحص و غور در مصادر ادبي و تاريخي و كتب شرح حال و طبقات، به منظور جمع آوري مطالبي پيرامون شاعر، دريافتيم كه آنچه از يك اديب و شاعر و اهل حديث و زبان شناس سرآمد و برجسته اي مانند مفجّع بر جاي مانده، در قياس با ساير شاعران و اديبان معاصر وي مانند بحتري، ابن معتز، جاحظ، ابن قتيبه و ديگران، بسيار ناچيز مي باشد. علت اين امر نيز تا حدودي روشن و واضح مي نمايد، چرا كه وي مانند اكثر شاعران و اديبان هم عصرش، با دربار سلاطين عَبَّاسي ارتباط چنداني نداشته است. او در شعر خويش به موضوع اهل بيت (ع) اهتمام ورزيده، و لذا عدم حمايت درباريان و نيز اغراض سياسي دست به دست هم داده اند تا نام او با گذر زمان كمرنگ گردد. به همين جهت سعي شده است در حد امكان، پژوهشي جامع و مفصل پيرامون اخبار و اشعار اين اديب و شاعر توانمند از منابع قديم و جديد صورت گيرد، تا آنچنانكه شايسته است مفجّع بصري، نام و جايگاهش را در ميان ديگر شعراي ممتاز اين دوره‌ بدست آورد.

رساله به سه فصل تقسيم شده است: فصل اول، شرح حالي است نسبتا مفصل بر زندگي مفجّع بصري و جايگاه علمي و ادبي اين شاعر بزرگ شيعه. فصل دوم به بررسي ديوان شاعر پرداخته و مضامين و موضوعات اشعار آن را مورد تفحص و كنكاش قرار مي دهد. در فصل سوم و پاياني كه پيكره اصلي رساله را تشكيل مي دهد، نسخه خطي «شرح قصيده الاشباه» تصحيح، و ابيات آن ترجمه، و مضامين مطرح شده در نسخه، با كمك منابع دست اول ادبي، لغوي، تاريخي، تفسيري، حديثي، شرح حال، و كلامي، كه يك به يك توسط پژوهشگر رؤيت شده، شرح و بررسي گرديده است.

در تصحيح اين نسخه خطي، بر اسلوبهاي زير تكيه گرديده است

- اساس كار، بر تنها تصوير موجود از نسخه اصلي، كه در كتابخانه آيت الله مرعشي قم، به شماره (1290) موجود مي باشد، قرار گرفته است.

2- در شواهد شعري بيان شده در نسخه، تحقيق بعمل آمده، و صورت صحيح شواهد و منابع آن، ذكر گرديده است.

3- آيات كريمه و احاديث شريفه و اخبار تاريخي، از نسخه خطي استخراج، و شرح و بررسي لازم در مورد آن انجام شده است.

4- در تصحيح نسخه حاضر، قوانين علمي تصحيح نسخ خطي، لحاظ گرديده، و در تصحيح خطاها و بررسي صحت برخي اسامي أعلام و سلسله راويان، به كتابهاي معتبر مربوطه مراجعه شده است.

- آيات و احاديث و شواهد شعري و برخي واژگان دشوار نسخه، حركت گذاري شده است.

نگارنده در تحقيق و بررسي مطالعات خود پيرامون موضوع پايان نامه، از روش كتابخانه اي استفاده نموده و در برخي اوقات از سايتهاي اينترنتي و لوح هاي فشرده مرتبط با موضوع، بهره گيري كرده است. متاسفانه كتابها و مقَالَات چشمگيري درباره شاعر نگاشته نشده است، جز كتاب «شاعر العقيده المفجّع البصري» نوشته دكتر عبدالرسول الغفّار كه دار الزهراء بيروت در سال 1985 ميلادي به چاپ رسانده است. نويسنده در اين كتاب با استفاده از منابع مهم تاريخي و ادبي به جمع آوري اشعار و آثار مفجّع اقدام نموده و مختصري به شرح احوال شاعر نيز پرداخته است.