به نام خدا

این پایان نامه ورد و آماده پرینت میباشد

موضوع : بررسی جایگاه و سهم ادبای گرگان در ادبیات عرب در دوره عباسی

فهرست مطالب

        عنوان                                                                                صفحه

چکیده

مقدمه

1. فصل اول ـ کلیات

1-1- اهمیت تحقیق ......................................................................... 2

1-2-ضرورت تحقیق و پیشینة آن.......................................................... 2

1-3- روش تحقیق .......................................................................... 3

1-4- هدف تحقیق .......................................................................... 4

1-5- مشکلات و موانع تحقیق.............................................................. 5

2. فصل دوّم ـ وضعیت جغرافیایی وتاریخی گرگان در عصر عباسی 

2-1- گرگان و استرآباد در عصر عباسی .................................................. 7

2-2-موقعیت جغرافیایی گرگان در عصر عباسی.......................................... 8

2-2-1-نقشه ایالت گرگان در عصر عباسی ........................................... 10     

2-2-2- نقشه و تقسیمات سیاسی فعلی استان گلستان............................... 11

2-3-3- اظهار نظر بزرگان علمی وادبی درکتب مختلف در مورد گرگان ............. 12

2-3- موقعیت تاریخی گرگان در عصر عباسی............................................ 14

2-3-1-کیفیت جنبش و شکل گیری عباسیان.......................................... 17     

2-3-2- حکومتهای مختلف گرگان در عصر عباسی ................................. 19

الف) طاهریان (206-259 هـ)........................................................ 19

ب) صفاریان (245-393 هـ)......................................................... 20

ج) آل بویه (320- 447هـ)........................................................... 20

د) سامانیان (279-375هـ)............................................................ 21

2-3-3- مقامات عالی گرگان در عصر عباسی............................................. 22

2-3-4- شخصیتهای متنفذ گرگانی در عصر عباسی....................................... 23

2-3-5- فرمانروایان بنی عباس در گرگان.................................................. 24

2-3-6- خلافت هارون الرشید و برخی خلفای عباسی ................................. 24

3. فصل سوم : اوضاع علمی، ادبی و فرهنگی گرگان در عصر عباسی

3-1- فضای علم و ادب گرگان ............................................................ 27

3-2- خط، زبان، علوم و ترجمه کتب علمی درگرگان  .................................. 32

3-3- نگاهی به برخی آثار وکتب  علمی ، ادبی ، تاریخی و ... درعصر عباسی........ 34

3-3-1- کتب علمی ، ادبی ، تاریخی و... در سراسر ایران........................... 34

3-3-2- کتب علمی ، ادبی ، تاریخی و... در گرگان.................................. 35

       3-4- نگاهی به برخی جلسات و شیوه های آموزشی در گرگان در عصر عباسی....... 38

4. فصل چهارم : زبان وادبیات عربی درگرگان در عصر عباسی

4-1-وضعیت زبان و ادبیات عربی در ایران در سراسر ایران ............................ 44

        4-2-وضعیت زبان و ادبیات عربی درگرگان ............................................. 44

        4-3- وضع کلی آموزش در گرگان درعصر عباسی ...................................... 47

        4-4- تدریس در گرگان در عصر عباسی.................................................. 49

        4-5- نوع علوم مورد تدریس در گرگان در عصر عباسی................................ 51

4-6-تأثیر عصر تفسیرنویسی عربی در گرگان در عصر عباسی بر ادبیات عربی....... 53

4-7- علل رواج زبان وادبیات عرب در گرگان درعصر عباسی......................... 54

4-7-1- حکومت علویان در گرگان .................................................... 54

4-7-2- علاقمندی حاکمان ............................................................. 55

4-7-3- شرایط اقلیمی .................................................................. 56

4-7-4- سفر ادبا و علمای بزرگ ایران به گرگان .................................... 56

4-7-5- وضعیت مناسب امنیتی ........................................................ 56

4-7-6- سفرگرگانی ها به کشورهای عربی ........................................... 57

4-7-7- علاقه مندی مردم .............................................................. 57

5. فصل پنجم : بررسی جایگاه وسهم ادبای گرگان در ادبیات عرب در عصر عباسی

5-1- مشهورترین ادبای ایران در عصر عباسی ........................................... 59

5-2- رجال و ادبای مشهوری که به گرگان آمدند ........................................ 60

5-3- تعامل ادبای گرگان با ادبای سایر نقاط ایران در عصر عباسی .................... 63

5-4- مشهورترین ادبای گرگان در عصر عباسی .......................................... 65

5-5- مولفین و مدرسین بزرگ گرگان در عصر عباسی .................................. 72

5-6- بررسی نقش وجایگاه تعدادی از ادبای گرگان در ادبیات عرب  ................. 74

5-7- گزیده شعر برخی از ادبای گرگان در عصر عباسی ................................ 85

6. فصل ششم ـ نتیجه گیری وپیشنهاد

6-1- نتیجه گیری ............................................................................ 91

6-2- پیشنهاد................................................................................. 93

6-3- فهرست ادبا و علما ................................................................... 94

6-4- فهرست آثار مهم ادبی و علمی ...................................................... 102

 فهرست منابع و مآخذ........................................................................................ 107

مقدمه

الحمدلله رب العالمین والصلاه و السلام علی آله الطیبین الطاهرین.

سپاس و شکر خدای را به خاطر همه نعمتهایی که از اوّل به موجودات داده، اکنون عطا می فرماید و تا آخر نیز ارزانی خواهدنمود. خدایی که زنده را از مرده و مرده را از زنده خارج می فرماید.

متون تاریخی معتبر حاوی حقایق بیشماری است که ما را به راه صواب رهنمون می باشد آنچه درباره استان سرسبز گلستان و یا ایالت سابق گرگان در تاریخ به ما رسیده است حکایت از این دارد که این منطقه در طول تاریخ مهد پرورش مردان بزرگ و دانشمندان برجسته عرصه علم و ادب و فرهنگ و سیاست بوده است. گرگان در فضای ترنم باران عطوفت الهی و خلوت بیکران سکوت، پرورش بزرگانی را در کارنامه دارد که می توان گفت آن را در میان سایر مناطق از حیث تنوع و تعدد منحصر به فرد ساخته است.

در استان سرسبز گلستان که در شمال ایران قرار دارد، دامن سبزه به پیشواز زردی کویر و آبی نیلگون آمده است و البرز هم در حالی که جامه ای خضراء برتن دارد به طرز نشاط انگیزی به تماشای شمس عالم افروز نشسته است.

عرصه علم و ادب عاشقانی دارد که می خواهیم چشمان مهرانگیز و لطیف ایشان را به کوچه باغهای مهربانان این عرصه فراخوانیم تا با هم زمزمه های ابدی عشق را به گوش جان بشنویم.

آن گاه و لحظه ای را که به گلستان می شوی، باید چنان آهسته گذر کنی تا مبادا خواب نیلوفران قافلة ناز آشفته شود.

گرگان قدیم و یا استان گلستان امروز از جمله معدود مناطقی است که دارای سابقه تاریخی درخشان در زمینه مسائل علمی، ادبی و فرهنگی می باشد. اینجانب از باب ادای دین و انجام وظیفه نسبت به پیشینیان این دیار و مردم خونگرم استان گلستان  که خود در آن بدنیا آمده (گرگان ،1358) و تاکنون در یکی از زیباترین شهرهای آن منطقه یعنی دَلَند که به معنی محل جنگلهای انبوه و متراکم است، زندگی کرده ام، بر آن شدم تا جهت معرفی  شخصیتهای علمی و ادبی منطقه در حد توان اقدام نمایم.

جهت تحقیق برای تکمیل و تدوین این پایان نامه اساس کار بر مطالعه کتابخانه ای نهاده شده است که از رهگذر مطالعه و تحقیق در کتابخانه های دانشگاهها و برخی نهادهای معتبر دهها کتاب به عنوان منبع و مأخذ معتبر مورد بررسی و تدقیق قرار گرفته اند. همچنین در این مسیر به سایر منابع و نیز افراد مطلع و دانشمند مراجعه شده است از جمله جناب مستطاب حضرت علامه ذوالفنون آقای حسن حسن زاده آملی که در بهار سال 1386 در یک ملاقات حضوری و ضیافتی که افتخار میزبانی ایشان را داشتیم، پس از طرح موضوع کثرت ادبا و علمای پیشین گرگان نسبت به سایر مناطق ازجمله مازندران ،  تأیید تلویحی ایشان را دریافت نمودم که خود باعث قوت قلب و قدرت در پیگیری مراحل متنوع تحقیق حاضر برای اینجانب شد.

در درج مطالب همچنان که عرف پایان نامه ها می باشد، سعی شده است که اوثق منابع مورد استفاده باشد و با وجود این دشواری، می توان گفت این امر به نحو شایسته ای مراعات شده است بنابراین مطالبی که در دست داریم حاصل فرآیند مطالعه منابع و مآخذ موثق در چندین ماه گذشته منتهی به اتمام مراحل تحقیق و نیزاز حیث محتوا و سند ،  صحیح می باشد که البته اگر در جایی نیاز به تفصیل بوده، لیکن مجال آن وجود نداشته است، برای مطالعه بیشتر و کنکاش درباره موضوع، به منبع یا منابع مربوطه ارجاع داده شده است.

بررسی جایگاه و سهم ادبای گرگان درادبیات عرب در دوره عباسی، دشواریهایی را نیز در پی داشت لیکن انگیزه شخصی اینجانب که برگرفته از احساس دین و وظیفه نسبت به نیاکان ومردم  منطقه ای که به آن تعلق سرزمینی هم دارم، باعث شد تا هر روز بهتر از روز قبل در این مسیر پیش بروم و البته ناگفته پیداست که عنایات خداوند متعال و توجه خاص معصومین علیهم السلام در این مسیر راهگشا و تمام کننده بوده است.

از جمله دستاوردهای این تحقیق مطالب ذیل می باشد:

1-    آشنایی با چند صد نفر  از علما و ادبای پیشین گرگان (استان گلستان).

2-    معرفت پیدا کردن نسبت به تواناییهای مختلف علمی و ادبی رجال و نیاکان پیشین منطقه گرگان.

3-    آشنایی با تاریخ و موقعیت جغرافیایی پرفراز و نشیب منطقه گرگان.

4-  برانگیختن روح جستجو و تحقیق در سایرین بویژه جوانان در راستای مطالعه احوال و آثار رجال نامی منطقه گرگان و تلاش در جهت احیای محاسن و ادامه مسیر روشن علمی ایشان.

و بالاخره می توان گفت در مطالعه تاریخ جرجان یا گرگان مهمترین مطلبی که باید در کنار آشنایی با نام بزرگان گذشته منطقه به آن  توجه نمود، علم به تواناییهای فراوان و وجوه مثبت متنوع آنان است که از هر حیث نیاز به مطالعه، تحقیق و تدقیق مخصوص به خود دارد.

گرگان در این پایان نامه غیر از مرکز استان فعلی  گلستان است و به جایی گفته می شود که در دوره عباسی در حاشیه شهر فعلی گنبدکاووس (در 90 کیلومتری شرق گرگان) واقع گردیده بود. منظور از ایالت گرگان نیز تقریباً استان فعلی گلستان می باشد و استرآباد نیز همان گرگان فعلی است که تا کمتر از یکصد سال قبل به این نام خوانده می شد.

غالب ادبا و علمای پیشین گرگان دارای پسوند نام جرجانی، گرگانی و استرآبادی بوده اند که تعلق آنان به گرگان (جرجان) و یا استرآباد سابق را نشان می دهد و نه شهرهای فعلی را. بیشتر بزرگان سابق نیز دارای اسامی و القاب عربی بوده اند که خود نشان دهنده عمق و گسترش زبان، فرهنگ و ادبیات عرب در منطقه گرگان می باشد.

افرادی نیز مربوط به برخی نقاط دیگر ایالت گرگان و یا استان فعلی گلستان می باشند نظیر میرفندرسکی که متعلق و متولد منطقه فندرسک (دلند ـ خان به بین) در وسط آن منطقه می باشد و این خود دلیلی دیگر بر گسترش ادبیات عرب و دامنة علوم عقلی و نقلی در سراسر منطقه گرگان در قرون اوّلیه هجری و در عصر عباسی به شمار می رود . باشد تا قدردان گذشتگان باشیم و ترویج گر راه صواب آنان.

                                                                                    چنین باد.

2-2-1- نقشه ایالت گرگان در عصر عباسی

2-2-2- نقشه و تقسیمات سیاسی فعلی استان گلستان

گرگان یا استان فعلی گلستان به عنوان یکی از 30 استان کشور مستقل و پهناور جمهوری اسلامی ایران می باشد.

سابقه تبدیل آن به یک استان جداگانه به حدود 10 سال می رسد. تعداد شهرستانهای گلستان به مرور و با توجه به مقتضیات خاص سیاسی، جغرافیایی ، طبیعی و ... در حال تزاید است فعلاً تعداد یازده شهرستان به نامهای گرگان، گنبد کاووس، علی آباد، آزاد شهر، رامیان، کردکوی، آق قلعه، مینودشت، کلاله، بندرگز و بندرترکمن در این استان وجود دارد و شهرهای مهم دیگری نیز که به لحاظ کشاروزی، صنعتی و نیروی انسانی در سالهای اخیر در سطح استان و کشور بیشتر مطرح شده اند نیز در حال ارتقای سیاسی به مرکز شهرستان می باشند که از مهمترین آنها می توان به شهر زیبا و دیدنی دَلَند در 60 کیلومتری شرق گرگان مرکز استان گلستان اشاره نمود.

این استان از شمال به کشور ترکمنستان ، از جنوب به استان سمنان ، ازشرق به استان خراسان شمالی و ازغرب به خلیج گرگان واستان مازندران محدود می باشد .[1]

2-2-3-اظهار نظر بزرگان علمی و ادبی در کتب مختلف در مورد گرگان  

یعقوبی در البلدان می نویسد:

«خراج گرگان 10 میلیون درهم است.... انواع جامه های حریر، شتران تنومند و درخت خرما فراوان دارد....»[2]

ابن حوقل در صوره الأرض می نویسد:

«درگرگان بارانهای دائمی دارد ... اصل ابریشم طبرستان از ولایت گرگان به دست آید... در انیجا ثلج (نمک چینی)، خرما، ترنج، انجیر و زیتون بدست می آید... دانشمندان معروف بسیاری داشته است. اغلب توابع گرگان کوهستانها و قلعه های استوار است که شمار آنها از هزار بیشتر باشد... عواید آن از وشمگیربن زیاد و بهستون بن وشمگیر است که حدود 000/200 تا 000/000/2 درهم است.»[3]

در کتاب حدود العالم من الشرق الی المغرب به سال 370 هـ.ق آمده است:

«مردمان گرگان درشت صورت و جنگی و با مروت هستند ... از آن جامه ابریشم سیاه خیزد و وقایه و دیبا و قزین... استرآباد هم شهری است بر دامن کوه و خرم و آبهای روان و مردم به 2 زبان سخن می گویند : 1- لوترای استرآبادی 2- پارسی گرگانی و از آن جامه بسیار خیزد از ابریشم چون مبرم و زعفوری.»[4]

اصطخری در اواخر قرن 4 هـ.ق چنین نوشته است:

«.... در نواحی گرگان آبهای بسیار باشد و نواحی کشاورزی فراوان هست و چون از عراق گذشتی هیچ شهری جامعتر از گرگان نیست.... استرآباد به دریا نزدیک است و بندربزرگ آبسکون را دارد.»[5]

مقدسی نیز در سال 375 هجری قمری می نویسد:

« از گردشگاههای زمین بهتر آن از نظر ساخت گرگان باشد... نهرها پر آب، باغها فراوان، روستاها بزرگ و پربرکت ... شهر بازار، کاروانسرا و مساجد زیبا دارد و مسجدها را نقاشی کرده اند ... پیران با دین و دانش و ثروت دارد ... خطیب ایشان حنفی است ... شیعیان هم در گرگان و طبرستان هستند ... زبان مردم قومس و گرگان نزدیک است ... اندرزگویی با فقیهان و راویان است ... استرآباد خوش هواتر و آبی گواراتر از گرگان دارد... مسجد جامع در بازار و جلوی آن نهریست..»[6]

ثعالبی در اثر معروف خود به نام یتیمه الدهر می نویسد:

» من نیز به جرجان سفر کردم ...و به خدمت صاحب بن عباد که تا به سال 373 هـ وزارت مؤید الدود آل بویه را در گرگان داشت، رفتم...»[7]

وی در کتاب التمثیل و المحاضره نیز در مورد گرگان می نویسد:

« ... کتاب المبهج را در گرگان به اسم قابوس وشمگیر، حاکم گرگان نوشتم و اهداء نمودم ....»[8]

2-3- موقعیت تاریخی گرگان در عصر عباسی

در متون و منابع تاریخی که به دیرینه شناسی گرگان از نظر تاریخی پرداخته اند، به قدمت چند هزار سالة این منطقه، غنای علمی و فرهنگی و ادبی گذشتگانِ این دیار، تمدن ساکنان آن و جهاتِ دیگری که حاکی از عمق و تنوع فرهنگ و علوم در طول زمان می باشد، برخورد می کنیم.

تاریخ پربار منطقه گرگان در منابع و مصادر زیادی آمده است که از جمله می توان به این منابع اشاره نمود:

1-    تاریخ جرجان (متن عربی ) از سهمی گرگانی

2-    تاریخ طبری جلد 9 از محّمد بن جریر طبری

3-    سیر فرهنگ در ایران از دکتر ناصرالدین شاه حسینی

4-    تاریخ ایران (پطرشفسکی)

5-    تاریخ تمدن جلد 5 از جرجی زیدان

و صدها منبع و مأخذ دیگر که هر کدام از منظری به گرگان نگریسته اند و بخشی از تاریخ آن دیار را نمایان ساخته اند.

گرگان در طول تاریخ بستر اتفاقات عمده سیاسی و اجتماعی و ناظر لشکرکشیهای متعددی بوده است که از جمله دلایل این حوادث، موقعیت و توانمندیهای طبیعی، جغرافیایی، اقتصادی و ... در منطقه است که هرگاه یک قومی احساس می کرد توان فتح گرگان را دارد، درنگ ننموده و مبادرت به این کار یعنی لشکرکشی و فتح منطقه گرگان می نمود.

صرف نظر از تاریخ قبل از اسلام گرگان، در دوره ظهور اسلام نیز این منطقه تاریخ پرتلاطمی دارد. پس از وفات نبی اکرم (ص) ، در زمان ابوبکر مسلمانان به سرداری سعدبن وقاص رژیم ساسانی را سرنگون کردند و بسیاری از نقاط ایران را فتح نمودند لیکن گرگان تا مدتها نیمه مستقل باقی ماند. در آن زمان گرگان و طبرستان به اتفاق چند منطقه دیگر، به عنوان اماراتی کوچک صاحبان موروثی داشتند.[9]

حدود سال 22 هـ.ق در زمان عمر، سویدبن مقرن، گرگان را فتح کرد و با گرفتن خراج آن را به رزبان خود واگذاشت.[10] ورود اعراب به این منطقه و نیز ساکن شدن عده ای از آنها از این زمان به بعد بود. عربها صنایع مختلف گرگان را به سرزمینهای خود ارسال می کردند. عربها ضرب سکه را نیز در گرگان آموختند و دو قرن بعد در سال 284هـ.ق در قصبه «هرتک» به ضرب سکه پرداختند که بر روی آن به خط کوفی «بسم الله ربی» حک شده بود.[11] دو دهه بعد از سوید بن مقرن ، در سال 41 هجری معاویه پسر ابوسفیان «مصقله بن هبیره بن شبل» را به گرگان اعزام نمود ولی وی طی یک نبرد خونین به قتل رسید. در زمان یزید نیز «یزید بن مهلب بن ابی صفره» گرگان را بار دیگر فتح نمود و به دستور وی باروئی عظیم به دور شهر گرگان احداث گردید و 40 مسجد که یکی به نام خودش بود بنا نهاد.[12] یزید بن مهلب بن ابی صفره مدتی نیز در استر آباد که گرگان فعلی است اطراق نمود و در همین زمان در این شهر 40 خم طلا و نقره یافت که مقداری از آن را صرف آبادانی استرآباد نمود.[13] در همین زمان مردم درگرگان علیه وی و سپاهیانش شورش عظیم برپا کردند که بشدت سرکوب گردید.

مردم گرگان و طبرستان از این سالها به بعد که وارد عصر عباسی می شدند و از سالهای 130 هـ.ق حکومت عباسیان آغاز می شد، درگیر نبردهای متعدد با سپاه و سرداران اعزامی می شدند. و در همان سالها بود که با سرداران اعزامی اموی بارها درگیر و رویارو شدند.