عنوان : مقاله نگاهی اجمالی به سیر هنر فلزکاری از دوران کهن تا معاصر

فهرست
فصل اول: بررسی پیشینه هنر فلزکاری در ایران 3
مقدمه 3
فلزکاری دوران کهن 3
فلزکاری لرستان 6
فلز کاری در دوران هخامنشیان 8
فلزکاری در دوره سلوکیان 14
فلزکاری در دوره اشکانیان 15
فلزکاری دوره ساسانی 16
فلزکاری پس از ظهور اسلام 25
هنر فلزکاری در دوران سامانیان،  دیالمه و آل بویه 26
هنر فلزکاری در عصر سلجوقی 26
هنر فلزکاری دوره مغول 30
فلزکاری در دوره تیموری 31
هنر فلزکاری در دوره صفویه 33

فصل دوم 40
برخی از عوامل تأثیر گذار بر هنر فلزکاری در گذشته 40
از انقلاب صنعتي تا تحولات معاصر 43

-1: فلزکاری دوران کهن:
استفاده از فلز در خاورمیانه و خاور نزدیک به چندهزارسال می رسد.  (لک پور؛ 1375؛ 7)
هنوزماهیت و نژاد ساکنان پیشین فلات قاره ایران در پردۀ ابهام است ولی ازاکتشافات ومطالعات اخیر چنین برمی آید که این اقوام غارنشین بوده اند و تمدنی خام وابتدایی را داشته اند که مهاجران آریایی به تکامل وتوسعه آن پرداخته اند.

الف) مس:
بر اساس مدارک موجود مس اولین فلزی بود که در فلزکاری مورد استفاده قرارگرفت.  (لک پور؛ 1375؛ 7)
در دورۀ مس ساکنان بومی مس را بدون آنکه ذوب کنند چکش کاری می کردند و برای ساختن آلات مانند: درفش و سنجاق مورد استفاده قرار می دادند.  اما از3000سال ق.  م از مس ذوب شده در ساختن اشیاء بهره بردند و در وسایلی مانند: تیر،  خنجر،  کج بیل و ظروف استفاده کردند.  (احسانی؛ 1382؛ 3)
کهن ترین اشیاء بدست آمده از مس اشیایی هستند که با روش چکش کاری ساخته شده اند،  قدیمی ترین نمونه شئ مسی در ایران بین هزاره هفتم تا ششم ق. م از تپه علی کش (دوره علی کش) تپه سیلک(دوره اول) و زاغه(دوره چشمه علی) بدست آمده است.  (لک پور؛ 1375؛ 7)
ب) مفرغ:
پس از کشف ذوب مس و فلزات،  فلزکاران توانستند با افزودن قلع به مس آلیاژ سختی بدست آورند و به دنبال آن عصر مفرغ آغاز شد.  (لک پور؛ 1375؛ 8)
 برای اولین بار سومری ها در بین النهرین در حدود 3500 ق. م مفرغ را شناختند و مورد استفاده قرار دادند.  به دلیل نرم بودن مس این فلز نتوانست در ساخت بعضی از اشیاء فلزی مناسب افتد،  در نتیجه بشر آن دوران به فکر ترکیب دو فلز مس و قلع که خود به تنهایی نرم ولی از ترکیب آن دو مفرغ که فلزی سخت است افتد.  (احسانی؛ 1382؛ 52)
ج) آهن:
پس از گذشت دوره های سنگ،  مس،  مفرغ در هزاره دوم ق. م عصر آهن شروع شد.  در آغاز با پالایش آن در کوره های کوچک دستی،  این فلز نایاب و گران بها را برای ساخت زیور آلات درردیف طلا و نقره مورد استفاده قرار می دادند.  ولی پس از شناخت خواص فیزیکی آن در قبال نرمش مس و شکنندگی مفرغ انسان پیش از تاریخ به مزایای مقاومت آهن و فواید بکار گرفتن آن در کشاورزی،  معماری و ساخت ابزار جنگی و سایر لوازم زندگی پی برد.  (احسانی؛ 1382؛ 54)
هر چند هیتیان در غرب ایران از 1500سال ق. م آهن را می شناختند ولی این فلز نایاب تا قرن هفتم ق. م عملا ً مورد استفاده نبود.  (احسانی؛ 1382؛ ص29)
استفاده از آهن از هزارۀ اول میلادی،  وضع اقتصادی و اجتماعی این عصر را دگرگون کرد اصولا ًکشف آهن که فلزی مقاوم تر از مفرغ ومس بود،  طلیعه ای بود برای تحول فرهنگ و تمدن بشری و طلوع تمدنی 4000 ساله که تا زمان ما با تحولات گوناگون ادامه یافت.  (احسانی؛ 1382؛ 26)
 نباید تصور کرد که پس از این عصر، آهن کاملا ً به جای مس و مفرغ مورد استفاده قرار گرفت.
زیرا مس و مفرغ تا چند قرن بعد هنوز مورد استفاده معمولی طبقات مختلف بوده است.  بعدها استعمال همگانی آهن در جنگ،  کشاورزی و معماری شناخته شده و بعدها مورد نیاز مبرم قرار گرفت.  (احسانی؛ 1382؛ 29)
د) طلا و نقره:
طلا فلزی است که مانند مس و نقره بصورت خالص هم در طبیعت یافت می شود،  ولی هنوز مشخص نیست که بشر اولیه اول طلا را شناخت یا مس را.  (احسانی؛ 1382؛ 52)
بشر از 4000 سال ق. م پس از کشف طلا با کاربرد نقره آشنا بوده است.  نقره مانند طلا و مس در طبیعت بصورت خالص موجود است.  ولی بیشترین مقداراز آن از سنگ معدن سرب استخراج می شد، در اعصار پیش از تاریخ از طریق احیای سرب مذاب حل شده،  محلول نقره و طلا را از آن جدا می کردند.  آثار کشف شده در تپه های سیلک کاشان متعلق به هزاره چهارم ق. م یادآور این نکته است که مردم این ناحیه از ایران با کاربرد این فلز و پالایش و ساخت اشیاء سیمین آشنایی کافی داشته اند.  (احسانی؛ 1382؛ 53) (تصاویر 1-1-1 و 1-1-2)
1-2:  فلزکاری لرستان:
ناحیه ای از ایران که به نام لرستان شناخته می شود،  بخشی ازدرّه های فرا دست سلسله جبال زاگرس است که از غرب به عراق،  از شرق به بروجرد و نهاوند و از جنوب به خوزستان (ایلام قدیم) و از شمال به کرمانشاه محدود می شود.  (صادق بهنام؛ 1350؛ 2)
لرستان محل زندگی بازماندگان نژادهای گوناگون بوده است.  از میان این اقوام گوتی ها و لولوبی ها شناخته شده اند،  که کوه نشینان «شرقی» بوده اند که در هزاره سوم ق. م در این ناحیه سکونت گزیدند.
متون «آکاد»ی از حضور قوم «کاسیت» در آغاز هزاره دوم ق. م نام می برند.  این ها نیز اصلیتی شرقی داشته اند و اسب را به این سرزمین شناسانده اند.  اقوام گوناگون دیگری در پایان هزاره دوم ق. م در این منطقه سکنی گزیده اند.  (صادق بهنام؛ 1350؛ 3)
درغرب ایران،  قبایل مهاجرهیتیت ها و میتانی ها و کاسی ها که از نژاد مردم قفقازبودند.  در هنرمفرغ ریزی که از2500سال ق. م که آهن هم بعدها در ردیف آن قرارگرفت،  مهارت زیادی داشتند. کاسی ها پس ازمهاجرت از سرزمین های شمال قفقاز،  در لرستان فعلی که دارای آب و هوایی گرم تر بوده در دره های سرسبز رشته کوه های زاگرس سکنی گزیدند.  (احسانی؛ 1382؛ 18)
هنر لرستان هنر سوارکاران و گله داران است،  که مردم درکوچ به سرمی بردند ازهمین رو تنها اشیاء کوچک حمل شدنی همچون اسلحه،  دهنه،  حلقه زین ویراق و ظروف را دربرمی گیرد که همه با ظرافت آراسته شده اند.  برنزهای لرستان به سال های 2500 و650 ق. م ساخته شده اند که مشخص ترین آنها به قرن 12 ق. م تعلق دارد.  (صادق بهنام؛ 1350؛ 4)
در منطقه ای این چنین که مردم عرصه آمد و شد و تاخت و تاز اقوام و آداب و سنن گوناگون بوده است، دگرگونی های فرهنگی آهسته، اندیشه ها وباورهای دینی پایدار و هنر،  ناب و پاکیزه بوده اند.  (صادق بهنام؛ 1350؛ 4)
باید دانست ویژگی هنر مفرغ لرستان،  درباورهای مذهبی مفرغ کاران این زمان بود که تحول و رونقی در این هنر عالی و ارزنده به وجود آورد،  به اعتقادات مردم این ناحیه متکی به قدرت آسمانی بودند و زندگی خود را صرف تهیه مقدمات مرگ و زندگی در جهان دیگر می کردند و به این باور بودند که وسایل زندگی انسان در این جهان در دنیای دیگر هم مورد نیاز او خواهد بود.
از خصوصیات جالب این هنر تزیینات بت های مفرغی است که برپایه این اعتقادات و با الهام از سحر خدایان اساطیری و نقش خلاقه آنها ممزوجی از تجسم اشکال جانوران و انسان بود که بصورت بتهای مختلف مورد پرستش قرار می گرفت یا برای مداوای روحی و جسمی بیماران بکار می رفت.  (احسانی؛ 1382؛ 19)
به استثناء چند اثر،  اغلب مفرغ ها از ترکیب خیالی سر جانوران با سایر بخش های اندام آنها ساخته شده اند.  شمار مهمی از این مفرغ ها را لوازم سوار کاری در بر می گیرد.  به سبب بسیاری این اشیاء و همچنین بسیاری اشیاء حمل شدنی دیگر به جای اشیاء بزرگ چنین می نماید که صنعت لرستان را جمعیتی کوچ نشین حمایت می کردند.  دهنه ها و تزیینات زین و یراق و نشانه ها بیشترین شکل هایی هستند که تا کنون شناخته شده اند.  یا از اندام انسانی که میان یک جفت حیوان جای داده شده است.  همچنین سنجاق هایی با نقش پرنده،  سر حیوان یا گیاه و انواع گوناگون آویز در میان این اشیاء وجود دارد.  (صادق بهنام؛ 1350؛ 9)
عرضه بدن انسان به اشیاء معینی محدود می شود،  بتها،  با الویت بیشتر،  سنجاق ها با سر مدور،  کمربند،  لوحه،  تیردان و سپر.  نقش گل کوکب و انار در حاشیه های تزیینی اشیاء ساخته شده است از ورق فلز بکار رفته است.  نقش گل کوکب ویژه اوایل هزاره اول ق. م است.
از میان شکلهای حیوانی،  نقش بز کوهی و قوچ بیش از دیگر شکل ها به کار رفته است.  این نقشها روی دهنه،  نشانه،  فسان (سوهان چاقو) سر سنجاق،  انتهای دست بند و حلقه های زین و یراق دیده می شود.  اسب،  نقش نادری است که بیشتر روی دهنه بکار رفته است.  شیر و به ندرت پلنگ روی تبر،  نشانه ها،  سر سنجاق،  سر دست بند،  ورق فلز،  دسته فسان و گهگاه روی دهنه اسب دیده می شود.  نقش حیوانات خیالی از جمله ابوالهول،  کمتر به کار رفته است و اغلب تنها روی دهنه.  (صادق بهنام؛ 1350؛ 10-9)
اشیاء مفرغی یافت شده در گورستان های این نواحی در هر زمان دارای خصوصیات مشخصی است که شاید حاکی از این باشد که برای اقوام مختلف صاحب عقاید مذهبی و اجتماعی گوناگون ساخته شده بودند.  (احسانی؛ 1382؛ 22)
هنرمندان مفرغ کار این ناحیه برای مردمی که در زمان های مختلف در این ناحیه حکومت می کرده اند،  مطابق میل واعتقاد مذهبی و اجتماعی آنها کار کرده اند.  (احسانی؛ 1382؛ 21)(تصاویر 1-2-1؛ 1-2-2؛ 1-2-3)
1-3:  فلز کاری در دوران هخامنشیان:
امپراتوری هخامنشیان توسط سلسله پادشاهان هخامنشی ایران که سرزمین اصلی شان ایالات پارس،  واقع در جنوب غربی ایران است،  بنیان گذاری گردید.  وسعت امپراتوری هخامنشی از جنوب غربی اروپا و مصر تا آسیای مرکزی گسترش یافته بود.
اشیائی که در زیر مورد بررسی قرار می گیرند به دو روش قالب گیری و چکش کاری ساخته شده اند.  (لک پور؛ 1375؛ 9)
جهت سهولت هر چه بیشتر در امر پژوهش،  هر کدام از این دسته آثار را،  بصورت مجزا مورد بررسی قرار می دهیم.
الف) جام های هخامنشی:
جام های زرین و سیمین هخامنشی به چهار گروه تقسیم می گردد:
1- جام هایی به شکل سر جانوران،  معروف به جام های شاخ دار
2- جام هایی مزین به دسته ای از تنه کشیده جانوران
3- جام های ساده بدون دسته
4- جام های لب تخت. 
جام هایی به شکل سر جانوران،  معروف به جام های شاخ دار:
قدمت این نوع جام ها بین 1000 تا 800 ق. م است و به شکل شاخ های تو خالی گوزن ساخته می شدند.  این سبک یادگاری از دوران بربریت است و آریایی ها به سرزمین ایران آوردند.  آنها براین باور بودند که با نوشیدن از ظروفی به شکل جانوران نیرومند،  نیروی جانور به انسان منتقل می شود.
انتهای این ظروف که ساغر نام دارند،  به کله جانورانی مانند شیر،  ببر،  گوزن،  اسب،  گاو نر و قوچ ختم می شود.  (احسانی؛ 1382؛ 66)(تصویر 1-3-3)