عنوان : پروژه نوآوری و کارآفرینی در صنعت فرش

« فهرست  مطالب »

مقدمه 6-1
معرفی رشته کاردانی فرش 7-6
موقعیت شغلی در ایران –نقش قالی 10-7
طراحان نقش قالیطبقه بندی طرح های قالی 25-10
تذهیب و خط در نقش قالی 27-25
بررسی وضعیت اشتغال دانش آموختگان 30-28
پیشنهادات 38-30
فرش ماشینی گل ابریشم نگین مشهد 39-38
نتیجه گیری 42-40
منابع ومآخذ 43

معرفی رشته كاردانی فرش:
 تا چندی پیش در ایران به هنر بسیار ظریف و زیبا‎ی فرش تنها به صورت یك حرفه نگاه می‎شد؛ هنری كه نسل به نسل به صورت سنتی و استاد- شاگردی منتقل می‎گردید. به عبارت دیگر كمتر كسی در این زمینه مطالعه، تحقیق و پژوهش انجام داده بود و یك مركز دانشگاهی برای آموزش، حفظ و حراست و پیشرفت این هنر اصیل ایرانی و سرمایه ملی وجود نداشت. اما خوشبختانه در دهه هفتاد به همت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، رشته كارشناسی فرش در برخی از دانشكده‎های هنر مراكز آموزش عالی ارائه گردید؛ رشته‎ای كه می‎تواند موجب رشد و اعتلای هنر و صنعت فرش كشورمان گردد.در این رشته دانشجو درباره تاریخچه فرش، جامعه شناسی فرش، انواع بافت، ابزار بافت، طراحی، رنگ و الیاف فرش اطلاعات لازم را به دست می‎آورد. برای مثال، در فرش دستی سه نوع الیاف طبیعی پشم، ابریشم و نخ به كار می‎رود كه دانشجوی كارشناسی فرش، با این الیاف و نحوه تكنولوژی هر یك از آنها به صورت علمی آشنا می‎شود؛ یعنی ریسندگی و رنگرزی این الیاف را می‎آموزد. همچنین دانشجوی این رشته با فرش‎های مناطق مختلف جغرافیای ایران كه از نظر الیاف، بافت، طرح و رنگ متفاوت است، آشنا می‎گردد. البته لازمه كسب این دانش، اطلاع از جامعه‎شناسی نقاط مختلف ایران است. برای مثال، در قالی كاشان بیشتر از رنگ‎های قرمز و سرمه‎ای استفاده می‎شود. اما در قالی تبریز رنگ‎های بژ، كرم ومسی كاربرد دارد و این تفاوت رنگ به دلیل تفاوت محیطی و جغرافیایی شهرها و مناطق یاد شده است.در كل رشته كارشناسی فرش دارای پنج گرایش مرمت و تكمیل، طراحی، رنگرزی بافت و سایر زیر انداز‎ها است. كه گرایش مرمت و تكمیل بیشتر به تكنولوژی فرش می‎پردازد؛ یعنی دانشجو با الیاف، رنگ، رنگرزی شیمیایی و سنتی، انواع بافت، داركشی فرش، انواع گره ( كه نماد فرش است)، نحوه حفظ كیفیت و ابعاد فرش و مرمت فرش آشنا می‎شود و در گرایش‎ طراحی، دانشجو درباره انواع مختلف نقش‎های قالی‎های ایرانی اطلاعات گسترده‎تری به دست می‎آورد و درباره طراحی قالی و تا حدودی گلیم آموزش می‎بیند.در گرایش رنگرزی دانشجو با نحوه رنگرزی شیمیایی و سنتی آشنا می‎شود و در زمینه شیمی تجزبه، تكنولوژی رنگ و شیمی و تكنولوژی مواد رنگرزی اطلاعاتی به دست می‎آورد. در گرایش بافت نیز دانشجو به طور تخصصی‎تر به بافت قالی می‎پردازد و انواع گره‎ها و بافت‎ قالی را آموزش می‎بیند. در گرایش سایر زیر اندازها نیز دانشجو بافت گلیم، سوماك، زیلو، گبه و سایر زیرانداز‎ها را آموزش می‎بیند و با نحوه مرمت گلیم، جغرافیا و نقوش نمادهای گلیم و سایر زیراندازهای سنتی ایران آشنا می‎شود.
موقعیت شغلی در ایران :
در كشور ما، هیچ كالایی از نظر ارزش افزوده مشابه فرش نیست. زیرا از یك سو، مواد اولیه فرش در ایران تهیه می‎شود و از سوی دیگر، فرش دست‎بافت ایرانی در بازارهای جهانی دارای ارزش مادی بسیار زیادی است.به همین دلیل در حال حاضر، بسیاری از مراكز خصوصی و دولتی هستند كه به دنبال فارغ‎التحصیلان این رشته می‎گردند كه در زمینه طرح، رنگ و بافت مهارت و خلاقیت داشته باشند. عده‎ای از فارغ‎التحصیلان نیز به عنوان مشاور بازرگانان فرش فعالیت می‎كنند یا خودشان در زمینه تولید فرش یا صادرات فرش سرمایه‎گذاری كرده و در این زمینه فعالیت می‎كنند و بالاخره تعداد قابل توجهی نیز این هنر را در مراكز كار و دانش آموزش می‎دهند.
نقش قالي:
یکی از عوامل با اهميت و در خور توجه كه شهرت قالي هاي اين سرزمين را جهان گير كرده است نقش هاي دلپذير و طرح هاي بي مانند و متنوع آن ها است. هر تخته فرش ايران داراي نقش مختص به خود مي باشد به گونه اي كه صدها و هزاران طرح دلفريب را در مجموعه فرش هاي ايران مي توان جستجو كرد كه هر كدام از آن ها در نوع خود در كمال زيبايي و تعادل رنگي هستند.
طراحان با ذوق اين مرز و بوم در برخورد با فرهنگ ها و هنرهاي اقوام مهاجر و مهاجم به اين كشور با هوشمندي و بي ادعائي خاص خود گزديه ترين و دل پسندترين نقش هاي آن ها را انتخاب و در طرح هاي مورد عمل خويش گنجانيده و در نتيجه با ارائه طرح هاي تلفيقي و ابتكاري توانسته اند هنر نقش قالي ايران را به حد تعالي آن چنان كه شاهد هستيم برسانند.
كار مشترك اين طراحان همراه با عمل رنگرزان با تجربه و مهارت بافندگان هنرمند و با حوصله سرانجام به خلق پديده اي زيبا و شكوهمند به نام قالي افسانه اي ايران منتهي شده است.
تكميل و تعالي نقشه اي فرش ايران به مرور زمان صورت گرفته است. بنابر شواهد تاريخي فرش هاي ايران تا حدود چهارصد و پنجاه سال پيش (مقارن سلطنت شاه طهماسب)، با طرح هاي هندسي بافته مي شدند و شايد تا حدودي به تحقيق بتوان گفت كه تنها بعد از اين زمان بود كه طرح ههايي با خطوط منحني و دوار در نقش قالي ايران وارد شد. در اين زمان هنر – نقش قالي مانند ديگر هنرهاي زيبا به حد كمال خود رسيد.
هنرمند طراح ايراني گاهي با ترسيم نقش هاي كنايه اي و نمادين مانند اواع اسليمي ها مقاصد خود را طرح هاي قالي منعكس نموده و جانوراني افسانه اي و حقيقي چون اژدها و فيل و مار را با اين شكل ها مجسم نموده و گاهي نيز بي هيچ گونه تمهيدي تصويرهاي واقعي موجودات زنده طبيعيت مانند شير و اسب و آهو و گورخر و پرنده هاي گوناگون را در صحنه هايي از طبيعت و شكارگاه و مجالس بزم وارد نموده و با اين تصاوير شاخه ها و درختاني مملو از شكوفه ها و گل ها و ميوه ها را در لابلاي استخوان بندي طرح كه همان تركه هاي اسليمي و ختائي ها و لچك ها و ترنج و حاشيه باشند با حركاتي استادانه و حساب شده به چرخش در آورده است.
شايد در بادي امر به نظر رسد كه اشكال اين گل ها و بوته ها مشابهتي با اصل طبيعي خود ندارند ولي با مختصر دقتي گل هاي انار و سوسن و نرگس و صدتوماني و محمدي و تاج الملوك و مينا و درخت ههايبيد و نخل و سرو و مانند آن را در متن فرش مي توان تشخيص داد. حاصل آن كه اين شكل ها را طراح نقش قالي مطابق با ذوق و سليقه طالبان و علاقه مندان فرش و طبيعت و ذات قالي تا حدودي انتزاع و آرايش نموده و در زمينه طرح آورده است.
طرح هاي جالب قالي ايران و رنگ آميزي با تعادل و موزوين آن سال هاي درازي است كه مقبول طبع علاقه مندان فرش مي باشد و ا مرزو تقريباً بيشتر مراكز قالي بافي دنيا با آگاهي از اين اقبال جهاني فرش هاي خود را برابر با طرح هاي ايران مي بافند و كوشش چنداني نيز در ارائه طرح هاي جديد معمول نمي دارند چه به بهترين آنها به استثناي طرح هاي منظره اي و چهره بافي طرح بيشتر فرش هاي ايران به صورت متقارن مي باشد و در بيشتر حالات طرح كامل يك فرش، تكرار يك چهارم سطح آن است. بطور معمول بيشتر فرش هاي ايران حاشيه دارند كه تعداد و ابعاد آن ها بسته به منطقه هاي گوناگون فرش بافي تغيير مي كند و تعداد آن 3 تا 6 و گاهي نيز تا 15 رديف مي رسد. معمولاً يكي از آن ها حاشيه اصلي و با عرض بزرگ تر بوده و بقيه حاشيه هاي جانبي بيروني و دروني هستند كه اصطلاحاً آن ها را حاشيه اي محافظ نيز مي خوانند و گاهي نيز ممكن است مانند برخي از فرش هاي سفارش و جديد بافت اصفهان و كاشان و كرمان بدون حاشيه باشند.
طراحان نقش قالي
به هنگام بحث درباره طراحان نقش قالي ايران اگر از گذشته هاي بسيار دور عهد صفوي كه تنها نام انگشت شمار تني چند از اين هنرمندان از جمله رضا عباسي – ميرك و سلطان محمد نقاش بر صفحات تاريخ هنر ايران باقي مانده است بگذريم و ادامه مبحث را با گذشتن از يك فضاي خالي تاريخي به دوره پاياني عهد قاجاريه كشانيده و تاريخ نقش قالي را از زمان نقاش بزرگ كرمان محسن خان شروع كرده و به زمان حال برسانيم و به نام بسياري از هنرمندان نقش قالي و تذهيب بر مي خوريم كه حاصل تخيل و قدرت نقش آفريني آنان به هنر قالي بافي ايران جلوه ابدي بخشيده اند. در اين مقال بي آنكه قصد كوچك شماري اهميت كار بافنده و رنگرز را داشته باشيم بايد صادقانه اذعان كنيم كه تافته و نسج بي نقش و رنگ حتي در نهايت ظرافت و پركاري هيچ گاه تمناي دلباخته و هوس خريداري را به خود نخواهد خواست و خريدار و طالب فارش بعد از آن كه طرح و رنگ مورد نظر را در قطعه مور دلخواه خود يافت به سراغ ظرافت و استحكام و ساير ريزه كاري هاي فني خواهد رفت. اميد است كه در اين رهگذر اولويتي كه به كار طراح داده شد، مايه تكدر بافنده و رنگرزي كه مهارت سرپنجه و حاصل تجربه او به نقاش طرح فرصت خود نمائي در پهنه فرش را مي دهد نشده باشيم.
طراحان بزرگ نقش قالي ايران را در يكصد و پنجاه سال اخير در شش مركز مهم قالي بافي ايران بدين گونه يادآوري مي كنيم:
الف: كرمان
سر سلسله نقاشان بزرگ ايران محسن خان نقاش معروف كرماني است (متولدي سال 1211 شمسي و متوفي در سال 1290 شمسي). فرزند اين هنرمند بزرگ حسن خان يكي از طراحان نام آور و برجسته نقش قالي است. شاگردان حسن خان به ترتيب عبارتند از: زمان خان – احمد علي خان كربلائي – اكبر فدائي – كاشي نقاش – حاج محمد جعفر – عزيز الله بهارستاني – رضا بهره مند و حسين رسولي راوري كه هر كدام از آن ها با ابداع نقش هاي جديد و دلفريب هنر نقش قالي را در خطه كرمان به اوج كمال خود رسانيدند.
در نسل سوم نقاشان كرماني به نام هاي محمد علي شاهرخي پسر حسن خان – اكبر بهارستاني فرزند عزيز الله بهارستاني – عباس سروري – احمد كيوان – علي صوتي و حسين واعظي برخورد مي كنيم.
ب: اصفهان
در معرفي نام هاي معروف نقش قالي اصفهان بي ترديد بايد ابتدا به نام عيسي بهادري اشاره شود. اين هنرمند برجسته در سال 1284 شمسي در دهكده برچالو (اراك) به دنيا آمد. او پس از اتمام مدرسه كمال الملك در سال 1315 به سرپرستي هنرستان هنرهاي زيبا اصفهان برگزيده شد به مدت 30 سال در اين سمت شاگردان زيادي را در همه رشته هاي هنرهاي تزئيني به ويژه در نقاشي و تذهيب و نقش قالي تربيت كرد و طرح هاي بسيار جالبي را به مجموعه طرح هاي ايراني افزود. جواد رستم شيرازي – پورصفا – هوشنگ جزي زاده – محمود فرشچيان و جعفر قلي دادخواه همگي از دانش آموخته گان اين هنرستان و از شاگردان و همكاران او بودند.
در بين شاگردان عيسي بهادري استاد محمود فرشچيان به شهرت بيشتري دست يافت و بدين لحاظ يادآوري كامل تري را شايسته است. استاد فرشچيان متولد 1308 در شهر اصفهان يكي از هنرمندان نام آور ايران در رشته هاي نقاشي مينياتور است هر چند كه در رشته هاي تذهيب و نقش قالي و طرح كاشي نيز از تخصص و مهارت بالايي بهره مند است. محمود فرشچيان در محافل هنري ايران و خارج از معروفيت فوق العاده اي بهره مند است. از طرح هاي او كه بيانگر انديشه ها و تخيلات نامحدود انساني است تابلوهاي زيبايي در كارگاه ههاي فرش بافي ايران به ويژه تبريز بافته شده است.
در اين روزها كارگاه قالي بافي عالي نسب تبريز به صورت انحصاري به بافت آثار استاد اشتغال دارد كه نمونه اي چند از آن ها زينت بخش اين كتاب است.
احمد ارچنگ (متولد 1293 شمسي) هنرمند برجسته ديگري است كه از او طرح هاي چشم نواز و زيبايي در نقش قالي بافي مانده است. شاگردان اب استعداد اين هنرمند به نام هاي عباس كرباسيون و رحمت الله شادمان در ادامه كار استاد هم اكنون به كار طراحي در اصفهان اشتغال دارند. جعفر رشتيان طراح معروف ديگري در اصفهان كه تا چند پيش در قيد حيات بود در زمينه طرح هاي منظره اي نمونه هاي بسيار با ارزشي را از خود به جاي گذاشت.  در خاتمه به نام حسين مصور الملكي (متولد 1270 شمسي) از نقاشان م شهور نقش قالي اصفهان اشاره مي شود..
 ج:کاشان
در دفتر طراحان بزرگ و صاحب سبك كاشان در يكصد و ده سال اخير ابتدا به نام رضا صانعي (مير سيد رضا خان) كه از پيش كسوتان هنرمند نقش قالي است بر مي خوريم. اين هنرمند نامدار در سال 1265 شمسي در شهر كاشان متولد شد. او مانند ساير هنرمندان هم عصر خود نقاشي و طراحي را در نزد ميرزا احمد و برادرش ميرزا علي اكبر آموخت به زودي خود به مرحله استادي رسيد. آثار او بيشتر به صورت دور نما و پرتره مي باشند. همكار و داماد او ميرزا نصرالله صانعي (نقاش زاده) نيز از اساتيد فن نقش قالي است كه بيشتر در سبك كلاسيك كار مي كرده است.  دبير الصنايع – آقا رضا وفا و ميرزا عباس صنيعي نيز از استادان فن هستند و هنر نقاش قالي كاشان به مقياس زياد مديون ذوق و نو آوري و خلاقيت هنري آنان مي باشد. محمد و نظام افسري دو تن از اعضاء خانواده هنرمند افسري در كاشان مي باشند كه در رشته نقش قالي به مرحله استادي رسيدند. كارهاي اين دو نقاش چيره دست بيشتر در مايه طرح هاي طبيعت و صورت سازي به چشم مي خورند.  در يادآوري ساير هنرمندان صاحب شهرت اين رشته بايد به نام هاي محمد صنعي فرزند ميرزا عباس صنيعي و مرتضي درويش و بالاخره سيد محسن صانعي فرزند رضا صانعي كه در شهر مشهد به كار طراحي فرش اشتغال دارد اشاره شود.
د: تبريز
از قديمي ها رسام ارژنگي و مير مصور را كه مينياتوريست و نقاش قالي و از بنيان گزاران مدرسه صنايع متظرفه تبريز بوده اند و هم چنين حبيب الله امين افشار هنرمند برجسته ديگري كه در سال 1367 چهره در نقاب خاك كسيد و محمد تقي خياباني را نام مي بريم و از هنرمندان نسل جوان تر ابوالحسن خياباني – اكبر برگي – قلي نامي – محمد حسين نجف زاده – يوسف تأملي – ابوالقاسم اماقاني – رضا اسكندري و ابراهيم رضايي شايسته يادآوري هستند كه هر كدام از آنها با ذوق و كوشش فراوان سعي آن دارند كه برگ جديدي بر دفتر طرح هاي جاوداني فرش ايران بيافزايند.

هـ : مشهد
از طراحان مشهور و قديمي مشهد مي توان عبدالحميد صنعت نگار (متولد 1287 در كرمان) را نام برد كه طراح نقشه بسياري از فرش هاي بافته شده در كارگاه عمو اوغلي بوده است. طرح معروف به كوزه كناني از كارهاي اين هنرمند است. علي اكبر طرحچي فرزند عباس طرحچي معروف به نگارنده نيز از طراحان قديمي و پرسابقه مشهد است. از نسل جوان تر محمد حسين فخرالواعظين مهدوي (متولد 1310 شمسي) فرزند شيخ عبدالكريم فخرالواعظين مهدوي طراح و نقاش قديمي كرماني و احمد بهبودي و حسين شهيدي نژاد هنرمندان كارگاه هاي قالي بافي آستان قدس رضوي و شركت سهامي فرش ايران شعبه مشهد شايسته تجليل و يادآوري هستند.
و: تهران
در يادآوري نام هنرمندان نقش قالي و تذهيب در تهران نخست به سراغ نقش آفرينان هنرستان عالي هنرهاي زيباي تهران رفته و حسين طاهر زاده بهزاد رئيس و استاد اين هنرستان كه در نقش قالي و تذهيب و مينياتور هنرمند برجسته اي بود معرفي مي نمايد.
رضا وفا كاشاني هنرمند نامدار ديگري كه به صورت آينه اي شفاف جلوه هاي هنري و مهارت هاي پدر و عموي با استعداد و پر هنر خود ميرزا علي اكبر و ميرزا احمد را بر روي هنرمندان نسل جديدتر منعكس نمود.
غلامحسين صديق اسكنداني (متولد 1280 شمسي در تبريز) استاد طراحي هنرهاي تزئيني در اداره هنرهاي زيباي كشور – اسدالله دقيقي هنرمند ديگري وابسته به هنرستان عالي هنرهاي زيباي تهران – هادي اقدسيه – محمد حسين نقشه چي – علي درودي – علي اشرف كاشاني – عبدالكريم رفيعي – اسدالله غفاري – (انجداني) استادان نقش قالي و تذهيب اداره هنرهاي زيباي كشور و بالاخره عبدالله باقري رئيس قسمت تذهيب اين اداره (نگارنده در سال هال 1328 و 1329 افتخار شاگردي استاد را داشت) شايسته هر گونه تجليل و يادآوري هستند.