فهرست مطالب:

1- مقدمه 

2- واگذاري امتياز 

3- مفاد امتياز

4- مخالفين با قرارداد تالبوت

5- كارگزاران كمپاني در شهرهاي مختلف: 

فارس 

تبريز

اصفهان

مشهد

تهران

6- آيت الله ميرزاي شيرازي و حكم تحريم

7- واكنش دولت در برابر حكم تحريم

8- آثار و نتايج نهضت تنباكو: 

- افزايش قدرت علما

- بالا رفتن اعتماد به نفس مردم (بيداري ايرانيان و زمينه‌اي براي 

انقلاب مشروطه)

- عقب نشيني استعمار 

- پيامد سوء اقتصادي

- بي اعتباري امين السلطان و مرگ ناصرالدين شاه 

9- جمع بندي

 

مقدمه

اولي اينكه مردم تا آن زمان مرعوب دولت بودند و خود را در مقابل اقتدارات دولت استبدادي و شاه زبون و ناتوان تصور مي كردند ولي به واسطة كاميابي در انقلاب انحصار تنباكو جرأت و جسارت پيدا كرده و فهميدند در مقابل ارادة شاه و دولت مي توان پايداري كرد و با يك قيام عمومي ممكن است منافع خود را حفظ كنند و شاه را كه صاحب اختيار كل و حاكم بر تقديرات ملت است، مجبور به تسليم نمايند و اين فكر و انديشه، تخمي از كاميابي در دل‌ها كاشت و در مقابل تسليم و رضا در پيشگاه زور و قلدوري ، روح مقاومت و پايداري به وجود آورد. و دوم اينكه چون اين نهضت عمومي بنا بر احكام علماي روحاني در سر تا سر ايران بر پا شد و با كاميابي آنها خاتمه يافت اقتدار زيادي نصيب آنان گرديد و شاه و درباريان كه شكست خورده از اين مبارزه بيرون آمدند بيش از پيش مرعوب نفوذ و قدرت روحانيت شدند و طبعاً نهضت مشروطيت هم كه به دستياري عده‌اي از علما بزرگ و مرجع تقليد بر پا گشت قدرتيكه در نتيجة‌ انقلاب انحصار دخانيات نصيب روحانيون شده بود و اقتداريكه پس از آن واقعه بدست آورده بودند كمك شاياني در پيشرفت نهضت مشروطه و برقراري حكومت ملي نمود. 

در واقع جنبش تنباكو مهمترين حركت اجتماعي مردم پيش از نهضت مشروطيت بود، هر چند به ظاهر به اعتراض اجتماعي بر يك امتياز اقتصادي مي‌ماند اما در واقع تجربه‌اي سياسي براي نزديك شدن و هماهنگي بين اقشار مختلف جامعه از جمله تجار و بخشي از روحانيون در مقابله با نفوذ اقتصادي و سياسي قدرت هاي بيگانه در كشور بود از سوي ديگر آن را واكنشي در مقابل ضعف حاكميت سياسي و به گونه‌اي تحميل نظر عمومي به دولت نيز مي‌توان محسوب داشت. اين نوع مخالفت علني و جدي با نظام استبدادي قاجاري تا بدين وسعت و گستردگي تا وقوع تحريم تنباكو سابقه نداشت. 

اين نهضت سرآغاز مبارزة جدي و تقابل دو نهاد روحانيت و سلطنت به شمار مي رود و با قيام روحانيت در مقابل امتياز تالبوت ضربه سختي بر مشروعيت سلطنت وارد آمد و مقام شاهي كه تا آن زمان نوعي حقانيت معنوي نزد مردم داشت و از شاه به عنوان ظل الله ياد مي‌شد در مقابل با نهاد روحانيت به آساني وجاهيت خود را از دست داد و اين جنبش كه در پي واگذاري امتياز انحصار خريد و فروش توتون و تنباكو در داخل و خارج از ايران به وجود آمد نتايج مطلوبي به بار آورد كه در اين مقاله به طور مختصر به آن مي پردازيم. 

واگذاري امتياز: 

امتياز تنباكو، يكي از امتيازاتي بود كه در اواخر قرن نوزدهم ميلادي (اوايل قرن چهاردهم هجري) به يك كشور بيگانه (انگليس) اعطا شد. مقدمات واگذاري اين امتياز در اثناي سومين سفر ناصرالدين شاه به اروپا در سال 1889 م/ 1306 هـ. در لندن انجام شد، نمايندگان كمپاني انگليسي به ايران آمد. 

دولت انگليس از همان آغاز ورود  شاه به لندن، ماژورتالبوت صاحبت اصلي امتياز را مأمور پذيرايي از هيأت ايراني كرد، همو در جريان اين پذيرايي اطلاعات خود را دربارة محصول تنباكوي ايران تكميل نموده و به بحث و گفتگو در روند كارها پرداخت.  

تالبوت كه از منسوبان و نزديكان لرد ساليسبوري صدر اعظم انگليس بود از همان آغاز، خصوصاً به توسط سردر اموند ولف- سفير انگليس در ايران- و نيز ميرزا ملكم خان در جريان بسياري از مسائل ايرن قرار داشت و در پي اخذ امتياز از شاه ايران بود، حمايت در اموند ولف و رشوه دادن تالبوت به امين السلطان صدر اعظم ناصرالدين شاه كه در اين سفر به همراهي اعتماد السلطنه و عده اي ديگر در التزام شاه بودند، كارها را بر وفق مراد ساخت و مقدمات واگذاري امتياز فراهم شده. 

قرار و مدارها گذاشته شد و تالبوت تدارك شركتي ر ا ديد كه به كمك آن به عمليات وسيعي در ايران دست زند و بدين قرار شركت رژي پا گرفت، در تأسيس اين شركت سرمايه‌داران انگليسي و خود دولت انگلس دست داشت و تا تشكيل كامل شركت رژي و تأمين سرماية‌(000/000/650) ليره و سفر تالبوت به ايران چند ماهي گذشت. 

زماني كه تالبوت از پاريس عازم ايران بود نامه‌اي به امين السطلان صدر اعظم ايران نوشت و در آن ميزان رشوة پرداختني را تعيين و تقبل كرد، ترجمة اين نامه از اين قرار است: 

«اينجانب ماژور تالبوت تعهد مي‌كنم كه براي حضرت اشرف امين السلطان و اعليحضرت شاه ايران به حضرت اشرف مبلغ چهل هزار ليره استرلينگ بپرداريم. ده هزار ليره از اين مبلغ را روز تفويض امتياز رژي، ده هزار ليره ديگر از اين مبلغ را از اولين روزي كه امتياز رژي به موقع اجرا گذارده شد و بيست هزار ليرة بقيه را دو ماه پس از اجراي امتياز نامة رژي ، پاريس 1889»  

از همين رو زماني كه تالبوت وارد تهران شد به طور مخفيانه در سفارت انگليس اقامت كرده و قرار امتياز تنباكو را در 28 رجب 1307 هـ.ق ( 20 مارسي 1890 م) به امضاء شاه رسيد. 

مفاد امتياز نامه :

الف) تعهدات دولت ايران نسبت به كمپاني:

1- خريد و فروش و عمل آوردن توتون و تنباكو در داخل و خارج كشور تا مدت 5 سال در انحصار تالبوت و شركا قرار مي‌گيرد 2- صاحبان امتياز به منظور تعيين مقدار توتون و تنباكو حق دارند آگاهي را ازپ زارعين كسب نمايند و دولت اسباب تسهيل آن را فراهم نمايد، 3- حمل و نقل توتون و تنباكو به ايران قدغن است مگر به اجازة كمپاني، كساني كه خلاف اين قانون عمل كند مورد مجازات و سياست قرار مي‌گيرد. 4- دولت ايران متعهد مي‌شود عوارض گمركي و ساير ماليات ‌هايي كه از توتون و تنباكو گرفته مي‌شد تا مدت 50 سال افزايش ندهد.

5- صاحبان امتياز مي‌توانند تمام حقوق و امتيازهايي كه به ايشان داده شده به هركسي بخواهند واگذار كنند. 

6- زارعان موظفند به محض فراهم شدن محصول به نزديكترين وكيل كمپاني اطلاع دهند، 

7- زارعان مي‌توانند محصول خود را پيش فروش كنند. 

ب) تعهدات كمپاني نسبت به دولت ايران: 

1- كمپاني موظف است هر ساله مبلغ پانزده هزار ليره انگليسي به عنوان حق انحصار به دولت ايران بپردازد. 2- عوايد كمپاني پس از تعيين هزينه‌ها به علاوه پنج درصد كسر مي‌شود و از مابقي يك چهارم به خزانه دولت پرداخت مي‌شود 3- صاحبان امتياز متعهد مي‌شوند تمامي مقدار توتون و تنباكو را به صورت نقد خريداري كنند اما در مورد  قيمت بايد ما بين صاحبان امتياز نامه و زارع موافقت و رضاي طرفين ملحوظ شود. همچنين در ماده‌اي از اين امتياز نامه قيد شده است كه در صورت بزو اختلاف بين دولت ايران و هيئت مديره صاحبان امتياز موضوع را به حكم مشترك ارجاع كنند و در صورت عدم موافقت به نظر اين حكم ، داوري يكي از نمايندگان اتريش، آلمان يا آمريكا و مجارستان مقيم تهران را در نهايت بپذيرند.  

مخالفين با اين قرارداد: 

همانطور كه از مفاد قرارداد بر مي آيد سه گروه به طور مستقيم در معرض فعاليت 4 رژي قرار گرفتند. زارعين، تجار و حتي مصرف كنندگان كه توده مردم از هر طبقه را شامل مي‌شد. امتياز تالبوت به اقتصاد و زندگي عمومي هر شهر و منطقه‌‌‌اي كه در آن تنباكو كشت، خريد و فروش و مصرف مي‌شد.  آسيب رساند و دست اندركاران اين محصول به ناگاه متوجه شدند كه در امر توليد كالاي خود هيچ اختياري ندارند و همه به بيگانگان فروخته شده‌اي .  و همة آنها جدول به فروشندگان و واسطه‌هاي يك كمپاني انگليس شده‌اند كه در ازاي دريافت حق العمل براي او كار كننده به خصوص اينكه در روزنامه ها نيز به نقادي مناد امتياز نامه پرداختند و نقاط ضعف آن را تشريح نمودند در مقاله‌اي به انتقاد سياسي از امتياز نامه و دولتمردان ايراني پرداخت و سياست‌هاي اقتصادي آنها به شدت مورد استفاده قرار گرفت. 

ميرزا آقاخان كرماني طي مقاله‌اي كه در روزنامه اختر منتشر شد به بحث با تالبوت پرداخته و نقاط ضعف قرار داد را تشريح مي‌كند، در اين مقاله در پاسخ به ادعاي رژي كه  اين قرارداد به سود زارعين است چون محصول خود را نقد مي‌فروشند ميرزاي كرماني پاسخ مي‌دهد زارع ايراني هميشه محصول خود را نقدي فروخته و حتي به تجار پيش فروش مي‌كرده و محصولش را هر طوري  خواسته و به هر كس كه قيمت بشتري ارائه مي‌داد مي‌فروخت، سپس اين ادعا كه شرايط رژي به سود زارعان تنباكو كار است پوچ  و بي مورد است در اين مقاله شرايط  رژي عثماني با قرارداد ايران مقايسه و توضيح داده شد كه در آن خصوص نيز سودي براي دولت در نظر گرفته نشده است و تجار ايراني دستشان به كلي در معامله و صادرات بسته شده در حالي كه تجار عثماني مي‌توانستند، در صادرات توتون مشاركت كنند و نهايت آن كه اين امتياز منافعي به ملك و ملت عايد نخواهد كرد.  

طرح اين مباحث اذهان تجار را در خصوص امتياز نامه روشن مي كرد و زمينه را براي اعتراض دولت فراهم مي ساخت، بنابراين طبيعي بود كه قبل از همه صاحبان منافع يعني تجار دست اندركار تنباكو، زبان به اعتراض بگشايند و آنها عرض حالي نوشته و براي شاه فرستادند و البته از سوي شاه توجهي به اين اعتراض‌نامه‌ها نشد. بنابراين مي‌بينيم كه يكي از دلايل اعتراض به اين امتيازنامه (به خصوص از سوي تجار) دليل اقتصادي بوده، البته در اين امتياز نامه علاوه بر ضرر اقتصادي  و به يغما رفتن بنية مالي ايران و واگذاري امور اقتصادي ملت به بيگانگان ، خطر ديگري كه جامعه را تحديد و مردم را نگران كرده بود. خطر استعمار فرهنگي بود كه به سبب گسترش فساد از طريق ورود تعداد زيادي از بيگانگان غير مسلمان در كشور پديدار شد. كه برخي مورخان تعداد آنها را تا 100 هزار نفر ذكر كرده‌اند. 

بعضي از اهداف اين بيگانگان عبارت بود از تبليغ ديانت مسيح در جامعه اسلامي، ترويج فساد و بي‌بند و باري از طريق ساختن اماكن فساد و مراكز عياشي، تحقير شخصيت زنان ايراني در كارهاي خودشان، «به طوري كه در تهران از هر گوشه و راهگذاري مي‌گذشتي، زن مسلمان بودكه يكي دو طفل فرنگي را در بغل ، بسا مي‌شد كه يك و دو طفل از دنبالش به زبان فارسي نه جان گويان مي دويدند .»  

علاوه بر اينها ترويج بي‌حجابي و تضعيف عقايد و باروهاي اسلامي با استفاده از زنان و دختران فرنگي بدون پوشش در معابر، مغازه‌ها، و بازار مسلمانان- همچنين اين شرت تاجر ، به جاي اينكه سرگرم تلاشهاي تجاري خود باشد دست به اقدامات مشكوكي مي‌زند كه هيچ ربطي با هدف وظيفه اش نداشت به اين ترتيب كه از همان آغاز كار خود در مركز تهران باغ بزرگ ايلخاني را خريده و ساختمان عظيمي در آن پي مي افكند و در گرداگرد باغ، چونان قلعه‌اي حصاري بلند مي‌سازد.  

عباس ميرزا ملك آرا برادر ناصرالدين شاه در اين رابطه مي‌نويسد: 

«انگليسها به ايران آمده مانند كه ايران را فتح كرده باشند با تمام بلاد مأمورين فرستادند و در هر بلدي سواري گرفتند كه اجراي احكام آنها را بنمايند و سوارها با مواجب كافي و اسبان اعلي و اسلحة جديد مسلح نمود . . .  چون ميدان را به اين شدت خالي و بي مانع ديدند با رعايا در كمال سختي معامله نمودند و در هيچ محل ، اعتنايي به حكومت نكردند و از طرف امناي دولت كه همه از كمپاني رشوه خورده بودند، هر روز به حكام ولايات اوامر صادر مي شد كه البته در پيشرفت كار امور مأمورين كمپاني، منتهاي سعي را به جا آورد. . . .» 

علاوه بر اينها يكي ديگر از دلايل اعتراض مردم و علما و . . .  به اين امتياز نامه ترس از خطر مستعمره شدن كشور با ورود خيل عظيم نيروهاي بيگانه به مملت متعاقب انعقاد قرارداد، بوده است زيرا اگر اين قرارداد نسخ نمي شد چه بسا ايران هم به سرنوشت هندوستان و ديگر مستعمرات انگليسها دچار گردد.   از همين رو علما و روحانيون را در برابر تسلط اجانب به قيام واداشت. اين امتياز نامه بيش از هه دو قشر را حساس كرد: اول، تجار كه منافع اقتصادي خود را با خطر عظيم مواجه مي‌ديدند. كه در اين باره هما ناطق معتقد است كه «تجار از ابتداي تشكيل رژي با آن مخالفت نكردند زيرا رژي براي اينكه بتواند تجار را با خود همراه نمايد و دلنگراني‌هاي آنها را از ميان بر دارد اقدام به فروش سهام شركت به آنان نمود، برخي از تجار نيز تمايل خود را به خريد سهام نشان دادند و حتي امين الضرب قول خريد دويست سهم را از شركت رژي مي‌دهد ولي بعد، از خريد آن سرباز مي‌زند زيرا آنها انتظار دانشتند تنباكو به عنوان يك توليد صنعتي رواج يابد بنابراين با آن مشاركت كردند ولي چون رژي به ترويج بناي ناسازگاري گذاشت و تجار نتوانستند از رژي سود ببرند با آن به مخالفت  پرداختند. »

دوم: علما از آن حيث كه اين امتيازنامه را در چهارچوب تسط اجنبي بر شئونات يك كشور اسلامي ارزيابي مي كردند و مقاصد ديني و  حفظ هويت ديني را در مخاطره مي ديدند.   

البته روسها نيز در مقابل اين امتياز به مخالفت برخاستند زيرا كمترين نتيجة‌ اعطاي اين امتياز براي آنها پيشرفت سياست انگليس بوده كه با سياست روسيه مغايرت داشت از همين رو آنها براي لغو اين امتياز نامه از هيچگونه عملي فروگذار نكردند. 

به طور كلي در جريان قيام تنباكو علاوه بر دست اندركاران تنباكو و توتون، همة قشرها و طبقات اجتماعي 100 از ارباب گرفته تا رعيت ، از بازري گرفته تا درباري – شركت جستند زيرا گذشته از عوامل مختلف (مذهبي، فرهنگي، اقتصادي) آنان در زندگي روزمره خود با اين محصول بازاري سروكار داشتند و آن را استعمال مي كردند ، آنها خواه و ناخواه در متن قيام قرار گرفته و بر قدرت نيروهاي قيام كنندگان افزودند. 

 

شما هم می توانید در مورد این فایل نظر دهید.