فهرست

مقدمه‌:

 

طرح‌ تحقيق‌، معرفي‌ و نقد منابع‌

 

تاريخ‌ يعقوبي‌

محمدبن‌ جرير طبري‌؛ تاريخ‌ الرسل‌ والملوك‌

علي‌ بن‌ الحسين‌ مسعودي‌؛ مروج‌ الذهب‌

ابن‌ قتيبه‌ مروزي‌ دينوري‌؛ «الامامه‌ و السياسه»‌

بلاذري‌؛ انساب‌ الاشراف‌

ابن‌ ابي‌ الحديد؛ شرح‌ نهج‌ البلاغه‌

 

فصل‌ مقدماتي‌:

 

كليات‌ و مفاهيم‌ نظري‌

(نقش‌ شخصيت‌ و نخبگان در تاريخ‌)

 

نقش شخصيت در تاريخ

عوامل‌ بروز استعدادهاي‌ خاص‌

ديدگاه‌ ويلفردو پاره‌ تو[1]در خصوص‌ نخبگان‌

جمع‌ بندي‌

بخش‌ اول‌

(نـسل اوّل اين خاندان)

سعدبن‌ ابي‌ وقّاص‌

 

فصل‌ اول‌

سعد در دوران‌ مكي‌

 

صحابه رسول خدا(ص) كيست؟

صحابه‌ از ديدگاه‌ قرآن‌

صحابه‌ از ديدگاه‌ اهل‌ سنت‌

صحابه‌ از ديدگاه‌ عقل‌، شيعه‌، تاريخ‌

نسب‌ سعدبن ابي وقّاص

شغل سعد بن ابي وقّاص

بعثت پيامبر(ص)

1-‌ دعوت‌ سرّي‌

علني‌ شدن‌ دعوت‌ پيامبر(ص) و آغاز مشكلات

سعد و اولين‌ درگيري‌ با مشركين‌

سعد و مهاجرت به‌ حبشه‌

‌سعد و شعب‌ ابي‌ طالب‌  

 

 

مقدمه‌:

 

طرح‌ تحقيق‌، معرفي‌ و نقد منابع‌

طرح‌ تحقيق‌ 

1ـ طرح‌ موضوع‌ 

يكي‌ از دوران‌هاي‌ حساس‌ تاريخ‌ جهان‌، عصر بعثت‌ و نبوت‌ آخرين‌ پيامبر خدا حضرت محمد بن عبدالله (ص) است. مردي كه‌ توانست‌ انسان‌ هايي‌ را پرورش‌ داده‌، بر روند تاريخ‌ تأثير گذارد و مسير آن‌ راتغيير دهد. در راستا بررسي‌ زندگاني‌ برخي‌ از اين‌ كارگزاران‌ و همراهان خواندني‌ و قابل‌ بررسي‌است‌ كه‌‌ از ميان آن‌ها سعد ابي‌ وقّاص‌، فرزندش‌ عمربن سعد و پسر برادرش‌ هاشم‌ بن‌ عتبه‌ ابن‌ابي‌ وقّاص‌ هستند كه زندگي پرفراز و نشيبي دارند. از آنجايي‌ كه‌ پدر در زمان‌ رسول خدا(ص) از مسلمانان‌ اوليه‌ بوده‌ و يكي از اصحاب بشمار مي‌رود و پس‌ ازرحلت‌ آن حضرت تغييراتي‌ هر چند به‌ مرور در اين خانواده بوجود آمده‌ تا جايي‌ كه‌ فرزندش‌عمربن‌ سعد فرمانده‌ سپاهي‌ است‌ كه‌ امام حسين‌(ع‌) نوه‌ همان‌ پيامبر(ص) را با وضع‌فجيعي‌ به‌ شهادت‌ مي‌رسانند اما از سوئي ديگر و پسربرادرش‌ هاشم‌ كه‌ از پدري‌ كافر بوده‌ از شيعيان‌مخلص‌ علي‌ (ع‌) مي‌شود. پژوهش‌ حاضر بررسي‌ فراز و فرودهاي‌ اين‌ خانواده‌ درتحولات‌ قرن‌ اول‌ هجري‌ است‌. 

2ـ اهميت‌ موضوع‌ و علت انتخاب آن 

بررسي بيوگرافي خاندان ابي وقاص كه در تحولات مهم تاريخ اسلام و مقاطع مختلف آن نقش ايفا نمودند باعث شده است كه براي فهم اين تحولات پژوهشي  ترتيب داده شده  و ضمن بررسي بيوگرافي اين خاندان و نقش و جايگاه آنان را در تاريخ اسلام مشخص شود.

3ـ سابقه‌ي‌ پژوهش‌ 

با توجه‌ به‌ دوره‌ زندگاني‌ اين‌ اشخاص‌ كه‌ با صدر اسلام‌ همزمان‌ است‌  در منابع‌اصلي‌ تاريخ‌ اسلام‌ به‌ صورت‌ پراكنده‌ مطالبي‌ ياد مي‌شود و پژوهش‌ هايي‌ صورت‌ گرفته‌ اما به نظر مي‌رسد تاكنون به‌ طور مستقل‌ اين‌ موضوع‌ با چنين‌ طرح‌ سوالي‌ مورد تحقيق‌ و بررسي‌ قرار نگرفته‌است‌. به‌ همين‌ علت تلاش‌ مي‌شود اين‌ پژوهش‌ با استفاده‌ از منابع‌ اصلي‌ و بررسي پژوهش‌‌هاي پراكنده‌ي‌ كه‌ موجود است‌، سعي شده كه به‌ اين‌ سوال‌ پاسخ‌ داده‌ شود. 

4ـ سؤال‌ اصلي‌ پژوهش‌ 

به طور قطع همه صحابه‌ و كارگزاران‌ بزرگ‌ رسول خدا(ص) يكسان نبوده‌اند بلكه برخي از آنها تأثيرات‌ و نقش‌ مثبت‌ و احياناًبعضي‌ از آنها نيز نقش‌ منفي‌ ايفا نموده‌اند. در اين‌ پژوهش‌ سوال‌ اصلي‌ اين‌ است‌: 

نقش‌ خاندان‌ ابي‌ وقّاص‌ در تحولات سياسي، اجتماعي تاريخ‌ اسلام‌ چه‌ بوده است‌؟ 

5ـ فرضيه‌ پژوهش‌ 

فرضيه‌ اصلي‌: 

فرضيه‌ رقيب‌: سعد و خانواده‌ وي‌ از خاندان مهم نبوده و در جريان خلافت علي(ع) زمانه مشحون فتنه بوده و سعد كار خبطي انجام نداده و كناره‌گيري از خليفه كار خطايي نبوده است. 

6ـ مفاهيم‌ و متغيرها

الف‌) مفاهيم‌ 

خاندان‌ ابي‌ وقّاص‌: منظور سعدبن‌ ابي‌ وقّاص‌ و پسرش عمربن‌ سعد ابي‌ وقّاص‌ و پسر برادر سعديعني‌ هاشم‌ بن‌ عتبه‌ ابن‌ ابي‌ وقّاص‌ است‌. 

حيات‌ سياسي‌ نظامي‌: زندگاني‌ سياسي‌ سعدابي‌ وقّاص،‌ هاشم‌ بن‌ عتبه‌ و عمر بن‌ سعد وهمچنين‌ سمت‌هاي‌ نظامي‌ كه‌ اين‌ افراد به‌ آن‌ دست‌ يافتند. 

تحولات‌ تاريخ‌ اسلام‌ منظور قرن‌ اول‌ هجري‌ قمري است‌. 

ب‌) متغيرها 

متغير مستقل‌: 

حيات‌ سياسي‌ نظامي‌ خانواده‌ ابي‌ وقّاص‌ 

متغير وابسته‌: 

تأثيرات‌ اين‌ خانواده‌ در تحولات نظامي  سياسي‌ جامعه‌ي‌ قرن‌ اول‌  هجري قمري.

7ـ سوالات فرعي‌ 

1) خاندان‌ ابي‌ وقّاص‌ از چه‌ طائفه‌اي‌ بودند و نسبتشان با پيامبر(ص)؟ 

2)چگونگي اسلام آوردن‌ سعد ابي‌ وقّاص‌ و چگونگي‌ زندگاني‌ وي‌ در زمان‌ رسول خدا(ص)؟

3) چگونگي‌ دست‌ يابي‌ به‌ مقامات‌ نظامي‌ و سياسي‌؟ 

4) اعتقادات‌ آنان‌ پس‌ از رحلت‌ پيامبر(ص)؟ 

5) زندگي‌ آنان‌ در زمان‌ خلفاي‌ سه‌ گانه‌؟ 

6) زندگي‌ و حيات‌ سياسي‌ آنان‌ در زمان‌ خلافت‌ اميرالمؤمنين(ع)؟‌ 

7) زندگي‌ و حيات‌ سياسي‌ آنان‌ پس‌ از شهادت‌ اميرالمؤمنين‌(ع)؟ 

8) چگونگي‌ ورود عمربن‌ سعد به‌ واقعه‌ي‌ كربلا؟ 

9) عاقبت‌ زندگاني‌ سعدابي‌ وقّاص‌؟ 

10) عاقبت‌ زندگاني‌ هاشم‌ بن‌ عتبه‌ بن‌ ابي‌ وقّاص‌؟

11) عاقبت‌ زندگاني‌ عمر بن‌ سعد؟ 

8ـ مفروضات‌ تحقيق‌ 

1) براساس‌ نقل منابع ‌ و پژوهش‌ها سعد ابي‌ وقّاص‌ از صحابه‌ پيامبر(ص) و مسلمانان‌ اوليه‌ است‌. 

2) در زندگاني‌ سعد بن‌ ابي‌ وقّاص‌ فراز و فرود وجود دارد.

3) هاشم‌ بن‌ عتبه‌ يكي‌ از شيعيان‌ علي‌ (ع‌) بوده‌ و در جنگ‌ صفين‌ به‌ شهادت‌ رسيد. 

4) عمربن‌ سعد از طرف‌ عبيداله‌ بن‌ زياد فرمانده‌ي‌ لشگري‌ است‌ كه‌ به جنگ‌ با امام‌حسين‌ (ع‌) پرداخت و نتيجه آن به شهادت‌ رسيدن امام (ع) و يارانش در عاشوراي‌ سال‌ 61 هجري‌ بود.

9ـ روش‌ پژوهش‌ 

روش‌ اين‌ پژوهش‌ تاريخي است كه با بررسي و نقد وقايع به توصيف و تحليل موضوع مي‌پردازد‌ و بصورت‌ كتابخانه‌اي‌ مي‌باشد. 

10ـ سازماندهي‌ پژوهش‌ 

اين‌ پژوهش‌ به‌ بررسي‌ نقش‌ سياسي‌، نظامي‌ خاندان‌ ابي‌ وقّاص‌ مي‌پردازد. در مقدمه‌به‌ طرح‌ تحقيق‌ و معرفي‌ و نقد منابع‌ پرداخته‌ مي‌شود و در فصل‌ مقدماتي‌ به بيان كليات‌ و مفاهيم ‌نظري‌ كه‌ همان تبيين نقش‌ شخصيت‌ در تاريخ‌ باشد، اشاره‌ خواهد شد. 

اين‌ پژوهش‌ علاوه‌ بر مقدمه‌ و فصل‌ مقدماتي‌ دو بخش‌ مستقل نيز دارد، كه‌ در بخش‌ اول‌ به‌ زندگاني‌ ونقش‌ سعد بن‌ ابي‌ وقّاص‌ خواهد پرداخت‌ كه‌ نسل‌ اول‌ اين‌ خانواده‌ است‌ و آن‌ نيز چند فصل‌دارد. فصل‌ اول‌ زندگاني‌ وي‌ در دوران‌ مكه‌، فصل‌ دوم‌ زندگي‌ و نقش‌ وي‌ در دوران‌ مدينه‌ وفصل‌ سوم‌ سعد در دوران‌ خلفاي‌ راشدين‌ و فصل‌ چهارم‌ نيز به عزلت‌ گزيني‌ سعد اشاره‌خواهد‌ شد، و‌ ضمن‌ اين‌ فصول‌ نقش‌ هائي‌ كه‌ وي در دوره‌هاي مختلف ايفا نموده‌ است‌، آشكار خواهد شد. 

در بخش‌ دوم‌ به‌ زندگاني‌ و نقش‌ نسل‌ دومي‌هاي‌ اين‌ خاندان‌ يعني‌ هاشم‌ بن‌ عتبه‌ بن‌ ابي‌وقّاص‌ و عمربن‌ سعد بن‌ ابي‌ وقّاص‌ پرداخته خواهد شد. در اين‌ بخش‌، كه‌ دو فصل‌ دارد و طي‌چند گفتار حيات‌ سياسي‌ نظامي‌ و نقش‌ آنان‌ روشن‌ مي‌شود. 

و نيز طي‌ اين دو بخش‌ خبط‌ و خطاهاي‌ اين‌ خاندان‌ و نيز نقش‌ مثبتي‌ كه‌ در تاريخ‌ اسلام‌ ايفا نمودند بيان‌ مي‌شود و در پايان‌ جمع‌ بندي‌ ارائه‌ خواهد شد. 

معرفي‌ و نقد منابع‌

در اين‌ قسمت‌ از پژوهش‌ به‌ معرفي‌ و نقد كوتاه‌ چند منبع‌ و مولف‌ آنان‌ پرداخته شده است‌، كه ‌استفاده عمده‌ از آنها صورت‌ گرفته‌ و نظم‌ آن‌ نيز به‌ ترتيب‌ تاريخ‌ وفات‌ مولف‌ مي‌باشد. 

1ـ ابن‌ اسحق؛‌ سيره‌ النبي‌ (ص‌) (متوفي‌ ـ 151 ه‍‌‍‍) 

اصل‌ اين‌ اثر مربوط‌ مي‌شود به‌ ابن‌ اسحق‌ كه‌ در سال‌ 151 هجري‌ در گذشته است اين‌ اثر مشتمل‌ بر اخبار زندگاني‌ پيامبر(ص) درمكه‌، هجرت‌، مدينه‌ و جنگها و احوال‌ آن‌ حضرت‌و يارانش‌ در اين‌ دوره‌ مي‌باشد. ابن‌ هشام‌ كه‌ متوفي‌ سال‌ 218 هـ. ق مي‌باشد، اين‌ كتاب‌ را تهذيب‌ نموده و‌ آن‌ را با يك‌ واسطه‌ كه‌ زياد بن‌ عبدالله‌ البكائي‌ باشد نقل‌ مي‌كند و آن‌ را سيره‌ رسول الله(ص) نام‌ نهاده است.

عبدالملك‌ بن‌ هشام‌ كه‌ در واقع‌ يكي‌ از راويان‌ طبقه‌ دوم‌ سيره‌ ابن‌ اسحق‌ است‌، به‌ زعم‌ خوداخبار و اشعاري‌ كه‌ ارتباطي‌ با حيات‌ پيامبر(ص) نداشت‌ را حذف‌ نموده‌ است‌. نكته‌ جالب‌توجه‌ اينكه‌ اخبار مربوط‌ به‌ امام‌ علي‌ بن‌ ابي‌ طالب‌(ع‌) نيز حذف‌ شده‌ است‌.  

كتابي‌ كه‌ مورد استفاده در اين پايان نامه قرار گرفته است دو مجلد‌ فارسي‌ آن‌ است كه‌ بدست‌ رفيع‌الدين‌ اسحق‌ بن‌محمد همداني‌ قاضي‌ ابرقوه‌ در قرن‌ هفتم‌ به‌ فارسي‌ برگردانده‌ شده و ‌ توسط‌اصغر محمودي‌ تحقيق‌ و انتشار يافته است.

2ـ واقدي؛‌ مغازي‌ (متوفي‌ 207ه‍)

محمد بن‌ عمر بن‌ واقد معروف‌ به‌ واقدي‌ مورخ‌ معروفي‌ است‌ كه‌ حدود بيست‌ اثر درتاريخ‌ اسلام‌ اعم‌ از مغازي‌، سيره‌ و طبقات‌ را به‌ او نسبت‌ داده‌اند. 

گويا كتاب‌ مغازي‌  جزئي‌ از كتاب‌ بزرگ‌ وي‌ يعني‌ كتاب‌ التاريخ‌ و المبعث‌ والمغازي‌باشد واقدي‌ دست‌ به‌ تحقيق‌ مفصلي‌ راجع‌ به‌ مغازي‌ پيامبر(ص) زده‌ است و با رفتن‌ به‌ مناطقي‌ كه‌ در آنها نبرد صورت‌ گرفته بود، آن مكانها را از نزديك مشاهده‌ نموده است.  و با توجه به اخبار و روايات موجود، به بررسي غزوات و سراياي پيامبر(ص) پرداخته است. 

از آنجائي كه‌ كتاب‌ وي‌ در بردارنده‌ مطالب نقادانه‌ دربارة جنگهاي‌ پيامبر(ص) است و  سعد نيز يكي‌ از افراد نظامي بوده و در اين‌ جنگها حضورداشت، مطالب اين كتاب در اين تحقيق به‌ كرات‌ مورد استفاده‌ قرار گرفته‌ و در مقايسه با ديگر كتب، تخصصي‌تر به نظر مي‌رسد. 

دراين كتاب ابتدا با اشاره‌ به‌ سراياي رسول خدا (ص) به‌ تفصيل‌ به‌ بحث‌ درباره‌ غزوات‌، خاصه‌ بدر، احد و خندق‌ و فتح‌مكه‌ و حنين‌ پرداخته‌ است‌. اين‌ كتاب‌ توسط‌ دكتر محمود مهدوي‌ دامغاني‌ در سه‌ جلد به فارسي ترجمه‌ و منتشر شده‌ است‌. 

3ـ نصر بن‌ مزاحم‌ منقري؛‌ وقعه‌ الصّفين‌ (متوفي‌.212ه‍) 

اين‌ كتاب‌ يكي‌ از تك‌ نگاريهايي‌ است‌ كه‌ توسط‌ نصربن‌ مزاحم‌ نگاشته‌ شده‌ وبصورت‌ اختصاصي به‌ جنگ‌ صفين‌ پرداخته است. در اين كتاب‌ به‌ زمينه‌هاي‌ جنگ،‌ اصل‌ ماجراي‌جنگ‌ و رايزني‌ها و داستان‌ حكميّت‌ و پيامدهاي‌ آن‌ و موضع‌ اصحاب‌ پيامبر(ص) در اين‌رابطه‌ اشاره‌ شده‌ است‌، خصوصاً نقش‌ فعال‌ هاشم‌ بن‌ عتبه‌ و موضع‌ سعدبن‌ ابي‌ وقّاص‌ درآن‌ كاملاً پرداخته‌ شده‌ است‌ و مي‌توان‌ از عمربن‌ سعد هم‌ كه‌ به‌ سراغ‌ پدر رفته‌، تا او راترغيب‌ به‌ ورود به‌ ماجرا كند، ردّپائي‌ يافت‌. البته‌ در سلسله‌ روات‌ اين‌ كتاب‌ عمربن‌ سعدنامي‌ است‌ كه‌ غير از عمربن‌ سعد بن‌ ابي‌ وقّاص‌ است‌ و آن‌ شخص‌ عمربن‌ سعد بن‌ ابي‌الصيد است‌.

اين‌ كتاب‌ توسط‌ عبدالسلام‌ محمد‌ هارون‌ تصحيح‌ و شرح‌ شده‌ است‌ و آقاي‌ پرويز اتابكي‌آن‌ را ترجمه‌ نموده و تحت عنوان پيكار صفين‌ چاپ‌ شده‌ است‌. 

 

شما هم می توانید در مورد این فایل نظر دهید.