بنام خدا

مقدمه 

اين رساله درباره جذابترين حرفه¬ها در دنيا است. نيز درباره اين است كه چگونه بتوانيم زيباترين، متقاعدكننده¬ترين و مؤثرين ابزار صوتي-يعني صداي انساني را توليد كنيم. 

 

بازيگران انسانهايي اجتماعي¬اند كه بايد با خودشان و نقش¬هايشان رابطة متقابل داشته باشند. بدن و صدا بايد هماهنگ با يكديگر حركت كنند، همچون زماني كه بازيگر با ديگران حركت و گفتگو مي كند. اين نكات پيشة بازيگر را هم جذاب مي¬سازد و هم بسيار مشكل. 

من خود به عنوان بازيگر و كارگردان، و تماشاگر، بسيار ديده¬ام كه دانشجويان و مجريان كم تجربه و بعضاً پر تجربه به هنگام اجراي نقش، اجراي كلامي پيچيده كه مستلزم طراحي و تربيت بيان است، هراس از نرساندن صدا در سالني بزرگ، پرداخت خصايص شخصيت، الگوهاي متفاوت كلامي، مسئله زمان-بندي و نياز به انعطاف صدا، مشكلات عديده¬اي پيش روي خود مي¬يابند. در هرحال خوانندة اين سطور- بازيگر- در ارتباط با اين مشكلات پيوسته با پرسش-هايي مواجه است، و اين رساله در پي آن است پاسخ-هايي پيش رو قرار دهد تا هم دانش نظري او را پيرامون مسايل صدا و بيان صوتي بالا ببرد و هم مواد تمرين عملي براي وي تدارك ببيند . حتي بسياري معلمين مجرب صدا و همچنين بازيگران تواناي صحنه  به ما ياد آور مي¬شوند كه بازيگر بايد نكاتي پيرامون آواز خو اندن بداند. زيرا آواز خواندن يكي از بهترين راههاي تربيت صدا است. "خواندن"، حس درك زير و بمي را تقويت مي-كند، توجه به ضربآهنگ  را ملكه ذهن مي¬سازد، آگاهي از ضرب را افزايش مي¬دهد و موجب رواني و وضوح مي¬گردد. 

بازيگر بايد بياموزد و آنچنان عمل كند تا به روح تماشاگر دست يابد. كار بازيگر اين است كه خود را برانگيزد و سرزنده و هوشيار نگاهدارد، نه به خاطر خود بلكه به خاطر تماشاگر. سخن گفتن بخشي از تخيل است، و چنانچه بازيگر دركي از آنچه بر زبان مي¬آورد نداشته باشد، يا اينكه در كجا سخن مي¬گويد و با چه كسي، صرفنظر از اينكه درست يا نادرست صدا توليد مي¬كند، سخن¬اش شنيده نخواهد شد. 

نكته مهم ديگري كه بازيگر بايد به آن بيانديشد اين است كه بكوشد تماشاگر را با آنچه مي¬گويد درگير سازد، نه اينكه او را متوجه فنون بيان نمايد. فرق است ميان به نمايش گذاشتن خلاقيت از راه به كارگيري مهارت، و عرضة مهارت و فن. 

بالاتر اشاره كردم كه صدا مانند سازي است كه بايد آنرا نواخت. بازيگر لازم است بتواند اين ساز را هم تند و هم كند بنوازد، و در انجام اين كار هم فني باشد و هم با احساس، اما در اينكه كداميك را بر ديگري مقدم بدارد جاي بحث و مجادله نيست-فن وسيله¬اي است براي انتقال هرچه بهتر حقيقت احساس (يا محتوا)، و چنانچه بازيگر بر اين گمان باشد كه يكي از اين دو در الويت است، به راه خطا رفته. 

بازيگر لازم است ضمن فراگيري فن، شرايط فراخواندن احساس¬هاي گوناگون را به عنوان مشقي از مشق¬هاي بازيگري در درون خود ايجاد كند. يكي از اهداف اين رساله اين بوده است كه ضمن تدارك مواد تمرين سازنده و كارآمد، آنها را به گونه¬اي طرح كند كه هر دو مورد مزبور، يعني فن و احساس براي خواننده قابل تجربه باشد. اگر خواننده بازيگر است، پس اين رساله دربارة اوست، دربارة صداي اوست. تمرين¬هاي صدا و بيان كه در اين جا ارايه مي شود از ساده تا پيچيده –مقدماتي تا پيشرفته را شامل خواهد شد كه برخي از آنها را ضمن كار گروهي يافته¬ام كه در جاي خود به آنها اشاره خواهم كرد. شما به عنوان بازيگر به قدرت صدا نياز داريد. اگر توانستيد اين نياز را در خود احساس كنيد,به وجوب تربيت صداي خود پي خواهيد برد. من اميدوارم چنين شود، زيرا در اين صورت امكان عظيمي را به حوزه بازيگري خود وارد مي-سازيد و نتيجتاً توان اجراي توليدي را كه در آن شركت مي¬جوييد بالا مي¬بريد. يادگيري اين فن ويژه مشكل،اما در عين حال لذت بخش است. به جوهر هنر بازيگري بيانديشيد تا به معيارهاي بازيگري خوب دست يابيد و بتوانيد بازيگري رايج در توليدات صحنه¬اي و تصويري امروز را در كشورمان بررسي و نقد كنيد .

"استانيسلاوسكي" را همه نيك مي¬شناسيم، او نه تنها يك نظريه پرداز بلكه همچنين تكنسيني ممتاز بود كه برآن شد تا حقيقت و زيبايي را در حوزة كلي تأتر وارد سازد. او مي¬گفت: «تفاوت عمدة ميان هنر بازيگر و هنرهاي ديگر در اين است كه ساير هنرمندان ممكن است زماني كه به آنان الهام مي¬شود چيزي خلق ¬كنند. اما هنرمند صحنه، بايد آقا و ارباب الهام خود باشد و بايد بداند چگونه آنرا هنگام اجرا فرابخواند، اين است راز اساسي هنر ما. بدون اين، كاملترين فنون، عظيم¬ترين مواهب نيز كاري صورت نخواهند داد .» بازيگر رابط ميان نمايشنامه نويس و تماشاگر است. صداي او وسيله¬اي است كه اثر نمايشنامه¬نويس توسط آن عيني مي¬گردد، و از راه آن فكر و احساس اثر جريان پيدا مي¬كند. از اين رو بازيگر عهده دار مسئوليت معيني نسبت به نمايشنامه¬نويس، كارگردان،ساير بازيگران و تماشاگران است. كلمات نمايشنامه به يك معنا جزء تغيير ناپذير هر اجراي بازيگر است. بازيگران با خصوصيات جسماني متفاوت و تفسيرهاي گونه¬گون ممكن است به ايفاي نقش بپردازند، اما باز هم واژه¬ها همان است كه نمايشنامه¬نويس نوشته است. با اين وجود خود واژه¬ها بسته به اينكه به چه نحو توسط بازيگر ادا شوند مستعد انتقال معاني متنوعي هستند. همين چگونه ادا كردن است كه نياز بازيگر را به فن پيش مي¬آورد، و هر گاه سخن از نياز فني به ميان مي¬آيد صدا وبيان روشن¬تر و مهمتر از هر فن ديگري خود را مي¬نمايانند. آموزش و تربيت بيان بازيگر بايد چنان باشد كه وي را قادر سازد بر صداي خود با توجه به ارتفاع, لحن، زير و بمي، زمانبندي و وضوح واژه‌ها تسلط كامل پيدا كند، زيرا حد توان او براي تفسير شخصيت¬هاي گوناگون توسط خصوصيت كنوني صداي خود وي و ميزان قابليتي كه وي مي¬تواند آنرا به كار برد محدود مي¬شود. براي از ميان برداشتن اين محدوديت تنها مي¬توان به تربيت صدا و بيان از راه صحيح و علمي روي آورد. "جوديت تامپسون" نمايشنامه نويس معاصر كانادايي، در مقدمة نمايشنامة كوتاه خود بنام "صورتي" اظهار مي¬كند:«من معتقدم صدا دري است كه ما را نه تنها به درون روح فرد، بلكه به درون روح يك ملت و فرهنگ آن، به درون روح يك طبقه، يك اجتماع،يك نژاد راهبر مي¬شود .»

بيشتر دانشجويان رشته بازيگري با صداهايي كه دارند گذران مي¬كنند، صدايي كه به ندرت تغيير مي-كند،اين صدا را مي¬توان بهتر كرد يا بدتر كرد. اما از آنجا كه اين صدا آلت موسيقي بازيگر شمرده مي¬شود وطيفة اوست كه به نواختن صحيح آن همت كند. اين رساله پيشنهادها و تمرين¬هايي براي توليد و نواختن صدا در بر دارد.بازيگران دانشجو و تازه كار بايد مطالبات هنر خويش را كه عبارت از ذكاوت ، هوش، قوه¬ي تخيل وبيان تربيت شده است بشناسند و از حوزه¬هاي اساسي پژوهش يعني موسيقي، نقاشي، نگارش و مطالعه آگاه باشند. 

از ديگر اهدافي كه ضمن نگارش اين رساله دنبال مي¬شده اين است كه تمرين¬هاي آن هم در كلاس و هم به هنگام تمرين نمايشنامه به راحتي، البته زير نظر مربي مجرب، قابل استفاده باشد. اما بازيگر علاقه-مند, به تنهايي نيز مي¬تواند در تمرين¬هاي روزانه خود از آنها استفاده كند يا آنها را مبنا قرار دهد. آنچه بايد بر آن تاكيد گذارم اين است كه تمرين¬ها به ويژه تمرين¬هاي تنفسي- دم و بازدم- بايد به درستي فراگرفته شوند. بازيگر تا سرآغاز اين دو مرحلة اساسي را عملاً به درستي نياموخته است همچنان به وجود مربي¬اي كه او را راهنمايي كند نياز خواهد داشت. 

هنگام شروع، تمرين را با ذهني راحت و بدني بدون گرفتگي آغاز كنيد. نخستين توصيه¬اي كه در ارتباط با راحتي بدن  در هر بحث مربوط به آموزش بيان و بازيگري مطرح مي¬شود اين است كه بدن منقبض در بيننده ايجاد انقباض مي¬كند. جز اين، انقباض براي خود شخص نيز مشكلاتي از بابت توليد صدا بوجود خواهد آورد. در هر حال مراحل مربوط به راحتي بدن، گرم سازي اندامهاي صوتي، تنفس، جاي دهي صدا، رساندن صدا را مقدمتاً با استفاده از تمرين¬هاي ارايه شده پشت سرگذارده و سپس وارد مرحلة تمرين روي اندامهاي صوتي شويد و آنگاه كار روي متون را آغاز كنيد. براي اين مرحله قطعاتي از تراژدي¬ها و كمدي¬هاي يونان و رم را به عنوان شروع كار با متن برگزيده¬ايم، و سپس در ادامه با قطعاتي منتخب از آثار نمايشي دوره¬ي رنسانس انگليس و فرانسه تمرين را پي خواهيم گرفت و سرانجام قطعاتي از متون نمايشي قرن بيستم را با توجه به تغييراتي كه زبان تأتر دستخوش آن گرديده است خواهيم آزمود. اشعار و قطعاتي منثور نيز از سرايندگان و نويسندگان گذشته و معاصر ايران در مجموعه¬ي تمرين گنجانده شده است تا به دور از دغدغه¬هاي مربوط به شخصيت، روي ساختار جمله، معاني و مواد صدا متمركز شويد. اين نمونه اشعار به اندازه¬ي صحنه¬هاي نمايشي مهم¬اند چرا كه با به كارگرفتن واژه‌هاي خاص، فضاي حماسي، عرفاني و غنايي خاص خود را ايجاد مي¬كنند و انتقال اين فضاها از طريق صدا مي¬تواند تجربه¬اي  همسنگ انتقال صوتي كنش صحنه¬اي باشد. از رهگذر اين تمرين و تربيت تدريجي بيان قابليت¬هاي گويشي و نگارشي زبان فارسي و قابليت هاي موسيقايي اين زبان را كه نشانه مليت و فرهنگ ملي ما شناخته مي¬شود مي¬توان متجلي نمود، و اين خود وظيفه¬اي است كه به ويژه دست اندركاران هنرهاي نمايشي نبايد آنرا از ياد ببرند.