مقدمه 

اين تحقيق از يك مقدمه و چهار بخش تشكيل شده است كه هر يك از بخش ها نيز به فصول مختلف و فصول نيز به مباحث متعدد تقسيم شده است.

در بخش اول زمينه ها و عرصه هاي نفوذ فرهنگ غرب را بيان نموده ، نفوذ فرهنگ غرب را بر جوامع عربي از طريق تاثير بر ادبيات عربي بررسي خواهيم كرد. 

همچنين نقش موسسات فرهنگي آموزشي و رسانه اي در دوره معاصر به عنوان عوامل نهضت ادبي و زمينه ساز الگوبرداري بي حد و مرز از ادبيات غرب در ادبيات عربي و در نتيجه نفوذ فرهنگ غرب در جوامع عربي را مورد بررسي قرار خواهيم داد. لازم به ذكر است نام «عرب» ،‌ملت هاي بسياري را در بر مي گيرد. ولي در اين پايان نامه ، بيشتر به مصر و آن بخش از شام (يا به اصطلاح نويسندگان اروپايي «سوريه جغرافيايي» كه امروزه به نام سوريه و لبنان شناخته شده است نظر خواهيم داشت.

در اين باره كه چرا مصر و شام ، پيشگام جنبش عرب بوده اند در بخش نخست ، سخن خواهيم گفت.

در بخش دوم مكاتب ادبي وارد شده در ادبيات عرب معاصر را مطرح نموده، خواهيم گفت توزيع و گسترش مكاتب ادبي غربي بر جوامع عربي از جمله عوامل موثر در ايجاد گفتمان هاي ادبي و فضا سازي براي توليد آثار ادبي در چارچوبه وارد شده از دنيار غرب بوده است.

شايان ذكر است شناخت ادبيات معاصر عرب بدون شناخت ادبيات معاصر غرب غير ممكن بوده و اثبات فرضيه هاي اين تحقيق و نيز بررسي نقش مسيحيان در انتقال فرهنگ و ادبيات غرب به اديات عرب بدون طرح مباني نظري غرب و مكاتب ادبي آن ناممكن مي نمايد.

در بخش سوم نمودها و جلوه هاي غرب گرايي در گرايش هاي نوين ادبيات عرب را بيان نموده ، به صورت اجمالي گرايش هاي نوين شعر و نثر را در دوره معاصر بررسي خواهيم كرد.

همچنين در اين بخش به اين مساله اشاره خواهيم كرد كه از دوره جاهلي تاكنون، اين چنين تاثير پذيري ادبيات عرب از ادبيات و فرهنگ ديگر بي سابقه بوده و بيشترين تاثيرپذيري چه در قالب و شكل و چه در محتوا و مضمون متعلق به اين دوره است به گونه اي كه قافيه، بحر، سبك ،‌نحو، عروض و … قديم در حد چشمگيري از بين رفته و از سوي ادباي معاصر مطرود مي گردد. 

در بخش چهارم به مهمترين تاثيرات و نمونه هاي تاثير گذاري برخي از ادباي مسيحي معاصر عرب بر ادبيات معاصر خواهيم پرداخت.

همچنين خواهيم گفت مسيحيان عرب از آن رو كه شعر و داستان رواج و نفوذ فراوان  در ميان علاقمندان جوامع عربي داشته است. به صورت آگاهانه يا ناآگاهانه توجهي ويژه به اين دو قالب داشته اند.

در اين بخش همچنين به نقش مسيحيان در به وجود آمدن شيوه هاي نقد جديد و نگارش تاريخ ادبيات ،‌نحو،‌قاموس و…. در دوره معاصر به سبك غربي اشاره خواهيم نمود.

همچنين به تاثير پذيري مسلمانان از مسيحيان عرب و نيز تاثير پذيري آنان از فرهنگ غرب خواهيم پرداخت.

از زحمات استاد فرزانه جناب آقاي دكتر طالبي استاد راهنماي اين پايان نامه كه اين نوشته را بارها ، سرتاسر از روي دقت و دلسوزي مطالعه نمودند ونكته هاي سودمندي را برايم يادآور شدند و راهنمايي كردند بسيار سپاسگزارم.

از استاد محترم جناب آقاي دكتر شمس آبادي استاد مشاور تشكر مي نمايم و از زحمات مدير محترم گروه زبان و ادبيات عربي ، جناب آقاي دكتر اكبري و ساير اساتيد محترم گروه  قدرداني مي كنم.

 

بخش اول:

ريشه ها و زمينه هاي تاريخي نفوذ فرهنگ 

غرب بر جوامع عربي

 

 

پيشگفتا ر

 

در باره تاريخچه و ريشه هاي نفوذ واحد فرهنگي و جغرافيايي كه امروز به نام غرب شناخته مي شود بر مجموعه مشرق زمين ، تا كنون پژوهش ها و آثار بي شماري به رشته تحرير در آمده است . يونان باستان به عنوان مهد شكل گيري تمدن غربي با فلسفه ، هنر و شعر حماسي خود كه برخي از آثار آن دوران هنوز اعتبار خود را حفظ كرده‌اند تأثير غير قابل انكاري بر تمدن شرقي داشته است . صد البته جهان شرقي اين تأثيرات را با افزودني ها و الحاقاتي به غرب باز تابانده است . 

مورخان آغاز نهضت ترجمه در قرون اوليه اسلام را به فرزند يزيدبن معاويه نسبت مي دهند كه علاقه وافري به ترجمه و برگرداندن كتب يوناني داشت . به دنبال اوج گيري نهضت ترجمه آثار يوناني و اسكندراني به تدريج زمينه هاي شكل گيري فلسفه اسلامي فراهم آمد . اما در صحنه ادب و هنر نيز تبادل فرهنگي ميان ايران و يونان ، ميراثي را فراهم آورد كه دستگاه حكومتي امويان و عباسيان از آن بهره ها بردند . به ويژه دردوره عباسيان بهره گيري از الگوي حكومتي ايراني از يكسو و حمايت از ترجمه آثار يوناني براي ترويج فلسفه در برابر شريعت اسلامي باعث بسط نفوذ سياسي ايران وتأثير فرهنگي يونان بر دستگاه عباسي شد . 

اگرچه در ايران مقاومت هاي زيادي در برابر فرهنگ عربي و نه اسلامي صورت گرفت و با شاه كار فردوسي يعني شاهنامه زبان فارسي حفظ شد ، اما در ديگر فتوحات عباسيان در خاور ميانه و شمال آفريقا و حتي اندلس نفوذ زبان عرب فراگير شد . 

در اين ميان نكته در خور توجه آن است كه به دنبال جنگ هاي داخلي در يونان باستان و افول فلسفه و تمدن يوناني ، برخي از مهمترين انديشمندان يونان به همراه مسيحيان انديشمند در اسكندريه يعني شهري كه اسكندر مقدوني در مصر بر پاكرده بود به احياي فلسفه به سبك جديد پرداختند . 

مكتب فلسفي كه انديشمندان اين دوره به ويژه تحت تأثير و با نقش آفريني بزرگان مكتب نو افلاطوني بويژه افلوطين شكل داده اند ، زمينه هاي اوليه پيوند مسيحيت با فلسفه را فراهم آورد. ميراث به تدريج از اسكندر يه به حران و انطاكيه منتقل شد و از آن جا به بغداد ، يعني مركز خلافت اسلامي راه پپدا كرد . فارابي انديشمند بزرگ ايراني با اقتباس و شرح آثار ارسطو به ويژه فن شعر ، از يك سو از استادان مسيحي خود و از سوي ديگر از ترجمه آثار يوناني به يادگيري فلسفه يوناني البته با قرائت نو افلاطوني و اسكندراني آن پرداخت . مقصود از اين مطالب آن است كه جغرافياي تبادل فرهنگي ايران و يونان و حكومت عباسي با فرهنگ مسيحي باز شناسانده شود . 

  در قرون وسطي عمدتاً اين فلاسفه وانديشمندان اسلامي بودند كه برغرب سايه انداختند . ابن رشد فيلسوف بزرگ اسلامي منشأ عقلي گرايي درقرون وسطي غرب محسوب مي شود « دانشمندان عرب به عنوان ناقل فكر باستاني براي مغرب زمين قرون وسطي الهام بخش عمده بودند . جهان غرب كتب اعراب و شرح و تفسير آن ها را مورد بهره بر داري قرار داد » 

با وجود تأثير پذيري پيدا و پنهان مهمترين انديشمندان قرون وسطي از انديشمندان اسلامي ، آغاز جنگ هاي صليبي و از دست رفتن فتوحات امپراتوري اسلامي در اندلس و اسپانيا عرصه را به روالي معكوس مبدل ساخت . جنگ هاي طولاني صليبي اوج بر خورد تمدن اسلامي – مسيحي درطول تاريخ شمرده مي شود . 

شك نيست كه اين بر خورد ها به همراه خود نزاع هاي فكري فرهنگي و ادبي را نيز به دنبال داشته و نگرش جهان اسلام را به اروپا و فرنگ و درمقابل رويكرد دنياي غرب را به جهان اسلام تحت تأثير قرار ميداده است . با وجود اين آغاز دوران جديددر اروپا وزوال حاكميت كليسا و نيز پيدايش مدرنيته ، اقتدار جهشي غرب را در بعد علمي ، سياسي و نظامي موجب شد . استعمار كهن در شكل فتح سرزمين ها و كشور ها از سوي استعمار گران اروپايي تاريخي تلخ را رقم زد كه غارت ميراث اقتصادي ، فرهنگي و ادبي جهان اسلام را درپي داشت . 

با اين همه نمي توان از تأثير يكسويه وسراسر مغرب زمين و مدرنيته بر فرهنگ ، تمدن ، ادب و هنر اسلامي سخن نگفت . مسلم آن است كه هر فرهنگي در تبادل وداد و ستد با ديگر فرهنگ ها غنا ، محتوا و بالندگي پيدا مي كند ، اما آن جا كه فر هنگ، سيطره نظامي و استيلاي اقتصادي را در چارچوب استعماركهن و نوين دنبال مي كند نمي توان از تبادل فرهنگي به مفهوم واقعي كلمه سخن گفت . 

اگر امروزه با گسترش پديده جهاني سازي شاهد اوج گيري دوباره و فراگيري گسترده غربي سازي جهان در همه شئونات فرهنگي ، هنري و جلوه هاي زندگي هستيم ، اما نقطه آغاز جدي اين حركت را بايد پس از انقلاب فرانسه و به گونه اي پس از آغاز استعمار كهن از طريق فتح و اشغال سرزمين ها و ترويج فرهنگ و تمدن غربي جستجو كرد . در اين ميان نقش مسيحيان سرزمين هاي عربي مهم و اثر گذاربوده است كه به طور مستقل يا به نيابت از هم كيشان اروپايي خود به گونه اي عرصه هاي ادبي و هنري را براي اشاعه تفكر و فرهنگ غربي مسيحي و سكولار مورد بهره برداري قرارداده اند . 

نكته ديگر، آن كه زوال نوآوري ،‌ركورد ،‌رخوت، عقب ماندگي و انفعال در جامعه عربي پويايي و تحرك را ا زادب عربي گرفته بود كه اين موضوع  بي گمان در فراهم شدن شرايط تاثيرپذيري از مضامين غربي در قالب شعر ، داستان ،‌نمايشنامه ، و… موثر است. ضمن آن كه تا قبل از انقلاب صنعتي نيز كشور هاي شرقي از پيشرفت درخور توجهي در زمينه هاي علوم و فنون برخوردار بودند ، اما انقلاب صنعتي و قبل از آن آغاز كشور گشايي هاي امپراتوران اروپايي بود كه موازنه ديرين را به هم زد و زمينه سيطره سياسي فرهنگي دول اروپايي را فراهم آورد . 

مي توان گفت : جلوه هاي توليد ادبي ورسانه هاي فرهنگي در جهان عرب در طي دو قرن پاياني هزاره دوم ميلادي روز به روز گسترش بيشتر يافت و اين همه عرصه اي را فراهم آورد كه روشنفكران مسيحي به نمايندگي و نيابت از هم كيشان خود از فرنگ به اين موج دامن زنند . 

در فصل هاي آينده به طور مشخص برخي از پديده هاي فرهنگي مدرن را كه از طريق آن ها ارزش ها و فرهنگ غربي به دنياي عرب وارد شد ، بررسي مي كنيم .  در اين ميان نقش مستشرقان غربي را كه تأثيري دوسويه داشته اند ، برجسته تر و مفصل تر تشريح خواهيم كرد .