فهرست مطالب

 

عنوان        صفحه

 

پيشگفتار

فصل اول : طرح تحقيق 1

1-1- بيان مسئله و تشريح ابعاد آن 2

1-2- محدوده و مقطع زماني تحقيق 3

1-3- اهميت و ضرورت تحقيق 4

1-4- اهداف تحقيق 5

1-5- سابقه و پيشينة تحقيق 6

1-6- سؤالات و فرضيه‌هاي تحقيق 13

1-7- روش تحقيق 13

1-8- واژه‌ها و مفاهيم كليدي تحقيق 15

1-9- مشكلات و محدوديت‌هاي تحقيق 20

 

فصل دوم : مباني نظري تحقيق 21

2-1- مكاتب و ديدگاه‌هاي موجود در ارتباط با بافت قديم شهري 22

2-1- 1- مكاتب بهسازي و نوسازي بافت قديم 22

2-1-2- ديدگاههاي نظري پيرامون بهسازي و نوسازي بافت قديم 27

جمع بندي 35

2-2- منشورها و قطعنامه‌هاي جهاني 37

2-2-1- كنگرة آتن (1931) 37

2-2-2- معاهدة لاهه (1954) 38

عنوان        صفحه

 

2-2-3- كنگرة رم (1972) 38

2-2-4- كنفرانس ونيز (1964 ) 39

2-2-5- بيانية مكزيكوسيتي (2000 ميلادي) 40

2-2-6- بيانية استكهلم (1998) 41

2-2-7- كنگرة آمستردام (1975) 42

2-3- تجارب بهسازي و بازسازي بافت‌هاي قديم شهري در كشورهاي مختلف جهان 43

2-3-1- تجارب مرمت و بازسازي بافت‌هاي قديم در فرانسه 43

2-3-2- تجارب مرمت و بازسازي بافت‌هاي قديم در انگلستان 46

2-3-4- تجارب مرمت و بازسازي بافت‌هاي قديم در ايتاليا 50

2-3-5- تجارب مرمت و بازسازي بافت‌هاي قديم در استكهلم 54

2-3-6- تجارب مرمت و بازسازي بافت‌هاي قديم در چكسلواكي سابق 55

2-4- تجارب كشورهاي جهان سوم (آسيا – آفريقا) 57

2-4-1- تجارب كشور مصر؛ شهر قاهره 57

2-4-2- تجارب كشور سوريه ؛ شهر دمشق 57

2-4-3- تجارب كشور لبنان ؛ شهر بيروت 58

2-4-4- تجارب كشور ژاپن 61

2-5- تجربيات بهسازي و نوسازي بافت‌هاي قديم شهري در ايران 62

2-5-1- كرمان 62

2-5-2- شهر شوشتر 63

2-5-3- قزوين 64

2-5-4- شهركرد 66

جمع بندي و نتيجه گيري 69

 

عنوان        صفحه

 

فصل سوم : روند تحولات سياستها و برنامه‌هاي بهسازي  و نوسازي شهري در ايران 71

3-1- سياست‌ها و برنامه‌هاي بهسازي و نوسازي بافت‌هاي شهري در ايران 72

3-1-1- سياستها و برنامه‌هاي اجرايي بهسازي و نوسازي بافت‌هاي شهري در قبل از انقلاب اسلامي (قبل از سال 1300 خورشيدي) 72

3-1-1-1- سياست‌ها و برنامه‌هاي دورة پهلوي اول (1320-1300) 73

3-1-1-2- سياست‌ها و برنامه‌هاي دورة پهلوي دوم (1357 – 1320) 74

3-1-1-2-1- برنامه اول عمراني (1334 -1327) 74

3-1-1-2-2- برنامه دوم عمراني (1341-1334) 75

3-1-1-2-3- برنامه سوم عمراني (1346-1341) 75

3-1-1-2-4- برنامة چهارم عمراني (1351-1347) 76

3-1-1-2-5- برنامة پنجم عمراني (1356 -1352) 76

3-1-2- سياست‌ها و برنامه‌هاي بهسازي و نوسازي بافت‌هاي شهري در دورة پس از انقلاب اسلامي (1357) 77

3-1-2-1- برنامة اول توسعه اقتصادي – اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران 

(1366-1362) 78

3-1-2-2- برنامه دوم توسعه اقتصادي – اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران 

(77-73) 79

3-1-2-3- برنامة سوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران 

(1383-1379) 83

3-2- طرح‌هاي بهسازي بافت قديم 84

 

عنوان        صفحه

 

فصل چهارم : مطالعات طبيعي، اجتماعي ـ فرهنگي و اقتصادي شهر سبزوار با تاكيد بر 

بافت قديم آن 88

مقدمه 89

4-1- موقع جغرافيايي، حدود و وسعت شهرستان سبزوار 90

4-2- موقع سياسي شهرسبزوار درتقسيمات سياسي شهرستان سبزوار 90

4-3- خلاصه‌اي بر شرايط طبيعي شهر سبزوار 95

4-3- 1- تقسيم بندي منطقه به بخش‌هاي طبيعي 95

4-3-2- زمين شناسي و خصوصيات تكتونيكي منطقه 96

4-3-3- منابع آب 98

4-3-4- خاك شناسي 100

4-3-5- آب و هوا و مشخصات آن 101

4-3-5-1- شاخص‌هاي اقليمي منطقه 103

4-3-5-1-1- درجه حرارت 103

4-3-5-1-2- ميزان بارندگي 104

4-3-5-1-3- رطوبت نسبي 104

4-3-5-1-4- وزش باد 105

4-3-5-1-5- موقعيت خورشيد 105

4-3-5-2- نمودارهاي اقليمي 106

4-4- وضعيت اقليمي سبزوار و آسايش انسان (روش اولگي) 108

4-5- تأثير اقليم در ساخت و بافت شهر 109

جمع بندي و نتيجه گيري 110

مقدمه 112

عنوان        صفحه

 

4-6- ميزان جمعيت و پراكندگي آن در شهرستان سبزوار 113

4-6-1- پيش بيني جمعيت شهر سبزوار براي سال‌هاي 1390 و 1395 با استفاده از مدل رشد نهايي 114

4-6-2- جمعيت، تراكم و  نحوه توزيع آن در شهر سبزوار 115

4-6-3- ساختار سني و  جنسي جمعيت سبزوار 119

4-6-4- ويژگي مهاجرت در شهر سبزوار 123

4-6-5- وضعيت سواد و آموزش در شهر سبزوار 125

4-7- مشخصات جمعيتي بافت قديم 127

4-7-1- سهم جمعيتي بافت قديم از جمعيت كل شهر 127

4-7-2- چگونگي پراكنش جمعيت در بافت قديم سبزوار 127

4-7-3- ساختار سني و جنسي جمعيت بافت قديم سبزوار 128

4-7-4- وضعيت مهاجرت در بافت قديم 131

4-7-5- تحولات جمعيتي بافت قديم 132

4-7-6- توزيع و تراكم جمعيت در بافت قديم 133

4-7-7- تراكم خالص و ناخالص شهري در بافت قديم 135

4-7-8- وضعيت سواد و آموزش در بافت قديم 138

4-7-8-1- بررسي درصد باسوادي در محلات بافت قديم 139

4-8- سابقه سكونت 140

جمع بندي 140

4-9- ساختار اقتصادي و كاركردهاي شهر سبزوار 142

4-9-1- تعيين پايه اقتصادي شهر سبزوار 142

4-10- ويژگي‌هاي اقتصادي جمعيت بافت قديم 145

عنوان        صفحه

 

4-10-1- وضعيت اشتغال در سطح محله‌هاي بافت 145

4-10-2- جمعيت فعال و غير فعال بافت قديم 147

فصل پنجم : خلاصه‌اي بر جغرافياي شهري و شهرشناسي سبزوار 149

مقدمه 150

5-1- تاريخ مختصر سبزوار 151

5-2- وجه تسميه 153

5-3- موقع سبزوار در سلسله مراتب شهري خراسان و كشور 154

5-4- روند رشد فيزيكي شهر سبزوار 155

5-4-1- توسعه فيزيكي و تغييرات ساخت كالبدي در دورة اول (1345 – 1300) 156

5-4-2- توسعه فيزيكي و تغييرات ساخت كالبدي شهر در دورة دوم (1365 – 1345) 158

5-4-3- توسعه فيزيكي و تغييرات ساخت كالبدي شهر در دورة سوم  (1375 – 1365) 159

5-5- اثرات توسعه فيزيكي بر بافت قديم شهر سبزوار 162

5-6- نقش عمومي شهر سبزوار 164

جمع بندي و نتيجه گيري 166

 

فصل ششم : مشخصات، ويژگي‌ها، محدوديت‌ها و امكانات فيزيكي كالبدي بافت قديم سبزوار 168

مقدمه 169

6-1- مشخصات جغرافيايي بافت قديم سبزوار 170

6-2- بررسي بافت قديم، ويژگيها و مشخصات آن 175

6-2-1- تراكم و دانه بندي بافت قديم 181

6-2-2- جمع بندي ويژگي‌هاي بافت قديمي شهر سبزوار 182

6-3- آثار و بناهاي باارزش تاريخي در بافت قديم سبزوار 186

عنوان        صفحه

 

6-4- كاربري‌هاي موجود در بافت قديم سبزوار 193

6-5- شبكه‌هاي ارتباطي 201

6-5-1- راه‌هاي درون منطقه‌اي 201

6-5-2- راه‌هاي درون شهري 201

6-5-3- بررسي وضعيت خيابانهاي محصور كنندة بافت قديم به لحاظ ساختار ارتباطي و شرياني آن 204

6-5-4- طبقه بندي معابر بافت قديم از نظر سلسله مراتبي بر حسب نقش و عملكرد 205

6-5-5- گذرهاي قديمي بافت قديم سبزوار 206

6-6- مسائل و مشكلات فيزيكي ـ كالبدي بافت قديم سبزوار 210

6-6-1-مشكلات مربوط به شبكة معابر بافت 210

6-6-2-كمبود عناصر خدماتي، تأسيساتي و تسهيلات شهري و زير بنايي 212

6-6-3- فرسودگي و فشرده بودن بناهاي موجود در بافت قديمي 215

6-6-3-1- خصوصيات كالبدي مساكن بافت قديم سبزوار 217

6-6-3-1-1- كيفيت ابنيه 217

6-6-3-1-2- عمر ساختمان 218

6-6-3-1-3- نوع مصالح ساختماني 218

6-6-3-1-4- تعداد طبقات 218

6-6-3-1-5- نحوة تصرف مسكن 219

6-6-3-1-6- مساحت زير بنا و تعداد اتاقهاي واحدهاي مسكوني موجود در بافت قديم 220

6-6-4- تعارض بخشهاي بافت قديم با ساختار كلي شهر 220

6-6-5- تراكم و تمركز فعاليت‌ها 220

6-6-6- كاهش ارزشهاي محله‌اي و سكونتي 221

عنوان        صفحه

 

6-6-7- انحطاط كيفيت فرهنگي و بصري 221

6-7- امكانات فيزيكي ـ كالبدي بافت قديم سبزوار 222

6-7-1- فرسودگي و وجود سطوح مخروبه در بافت 222

6-7-2- امكانات شبكة حمل و نقل 222

6-7-3- امكانات، تاسيسات و تجهيزات زيرساختي 223

6-8- اهداف بهسازي بافت قديم ناشي از مسائل، مشكلات و پتانسيل‌هاي موجود 223

 

فصل هفتم : آزمون فرضيات و نتايج 229

7-1- بررسي فرضيه‌ها 230

7-1-1- فرضيه اول 230

7-1-2- فرضيه دوم 235

7-1-3- فرضيه سوم 241

7-1-4- فرضيه چهارم 248

1-3-5-بافت قديم، عامل تبادل فرهنگ 252

2-3-5-طراحي شهري : تجلي و تبلور فرهنگي 253

 

فصل هشتم : ارائه راهكارها و پيشنهادات 258

ارائه راهكارها و پيشنهادات 259

منابع و مأخذ 264

منابع انگليسي : 272

منابع الكترونيكي : 273

 

 

 

فهرست جداول

 

عنوان        صفحه

 

جدول (4-1 ) بخش ها، مراكز و دهستانهاي شهرستان سبزوار 91

جدول (4-2) : جمعيت و مشخصات آن در شهرستان سبزوار (85-1345) 113

جدول ( 4-3 ) تحولات تراكم نسبي جمعيت شهرستان سبزوار طي دهة 1385-1375 114

جدول ( 4-4 ) مشخصات نواحي شهري سبزوار بر حسب تقسيمات شش گانه سال 1373 116

جدول ( 4-5) درصد گروههاي سني عمده نسبت به كل جمعيت شهر سبزوار در سالهاي 

35 تا 85 119

جدول ( 4-6 ) توزيع و تركيب سني و جنسي جمعيت سبزوار به تفكيك مرد و زن در سال 1385 121

جدول (4-7) نسبت جنسي جمعيت شهر سبزوار طي سالهاي35 تا 85 122

جدول (4-8 ) حجم و جمعيت غيربومي در شهر سبزوار 123

جدول ( 4-9) جمعيت 6 ساله و بيشتر بر حسب جنس، سن، وضع سكونت به تفكيك استان و شهرستان در سال 1385 126

جدول ( 4-10  ) درصد گروههاي سني عمده در بافت قديم شهر سبزوار در سالهاي 65 و 75 129

جدول (4-11 ) مقايسه نسبت جنسي در بافت قديم در مقايسه با كل شهر در سالهاي

65 و 75 130

جدول ( 4-12 ) منشأ استاني مهاجران وارد شده به بافت قديم سبزوار در سال 1382 131

جدول ( 4-13 ) توزيع فضايي جمعيت در بافت قديم در سالهاي 65 و 75 و 85 134

جدول (4-14) مقايسه درصد باسوادي شهر سبزوار و بافت قديم سال 65 و 75 و 85. 138

عنوان        صفحه

 

جدول (4-15) درصد باسوادي در قطعات (محلات) بافت قديم سبزوار در سالهاي 65 و 75. 139

جدول (4-16 ) تعداد و درصد شاغلين در زيربخش‌هاي خدمات و بازرگاني سبزوار در 

سال 1375 144

جدول (4-17) تعداد و درصد شاغلين در بخش‌هاي صنعت و معدن و ساختمان سبزوار 

در سال 1375 145

جدول (4-18) مقايسه وضعيت اشتغال در بافت قديم سبزوار به تفكيك قطعات در 

سالهاي 65 و 75 146

جدول (4-19) مقايسه جمعيت فعال و نسبت فعاليت در بافت قديم و شهر سبزوار در 

سالهاي 65 و 75 148

جدول (6-1) توزيع كاربري‌ها در بافت قديم سبزوار 198

جدول(6-2) نتايج حاصل از نمونه‌گيري‌هاي پرسشنامة الف در خصوص مشكلات ناشي از ضعف دسترسي‌ها در بافت قديم سبزوار 211

جدول (6-3) نتايج حاصل از نمونه‌گيري‌هاي پرسشنامة ج در خصوص مشكلات زيست محيطي بافت قديم سبزوار 214

جدول ( 6-4 ) طبقه بندي بناهاي مسكوني موجود در بافت قديم سبزوار بر اساس كيفيت 217

جدول ( 6-5) تعداد طبقات واحدهاي مسكوني بافت قديم سبزوار 219

جدول(6-6) محدوديت‌ها و امكانات فيزيكي ـ كالبدي بافت قديم سبزوار 227

جدول (7-1) نتايج حاصل از نمونه‌گيري‌هاي پرسشنامة الف در خصوص پيشنهادات ساكنين بافت قديم جهت بهبود وضعيت دسترسي به خارج از بافت 232

 

 

عنوان        صفحه

 

جدول(7-2) نتايج حاصل از نمونه‌گيري‌هاي پرسشنامة ب در خصوص مشكلات و محدوديت‌هاي مربوط به عناصر خدماتي در داخل بافت قديم 237

جدول (7-3) نتايج حاصل از نمونه‌گيري‌هاي پرسشنامة ب در خصوص پيشنهادات ساكنين بافت قديم جهت بهره‌مندي بهتر از عناصر خدماتي موجود 239

جدول (7-4) نتايج حاصل از نمونه‌گيري‌هاي پرسشنامة ج در خصوص مشكلات ناشي از كيفيت و نوع معماري واحدهاي مسكوني موجود در بافت قديم 242

جدول (7-5) نتايج حاصل از نمونه‌گيري‌هاي پرسشنامة ج در خصوص مهمترين دلايل نوسازي سكونت‌گاههاي قديمي موجود در بافت قديم از ديدگاه ساكنين بافت 244

جدول(7-6) نتايج حاصل از نمونه‌گيري‌هاي پرسشنامة ج در خصوص مشكلات ناشي از فشردگي مساكن موجود در بافت قديم 246

جدول(7-7) نتايج حاصل از نمونه‌گيري‌هاي پرسشنامه ج در خصوص پيشنهادات ساكنين بافت جهت حفظ و احياي بافت قديم سبزوار 257

 

فهرست نمودارها 

 

عنوان        صفحه

 

نمودار (4-1) منحني آمبروترميك شهرستان سبزوار (2003-1954) 107

نمودار (4-2) بيوكليماتيك اولگي شهر سبزوار- دوره زماني (2003-1954) 109

نمودار (4-3) هرم سني جمعيت شهر سبزوار -1385 120

نمودار (6-1) توزيع كاربري‌ها در بافت قديم سبزوار 199

نمودار (6-2) : مشكلات ناشي از ضعف دسترسي‌ها در بافت قديم سبزوار 211

نمودار (6-3) : مشكلات زيست محيطي بافت قديم سبزوار 215

نمودار (7-1) وضعيت دستيابي به شبكه معابر بافت قديم در مقايسه با بافت جديد 230

نمودار (7-2) وضعيت دسترسي به شبكه ارتباطي بافت قديم در مقايسه با بافت جديد 231

نمودار (7-3) پيشنهادات ساكنين بافت قديم جهت بهبود وضعيت دسترسي به خارج از بافت 232

نمودار (7-4) ميزان علاقمندي ساكنين بافت جهت سكونت در بافت قديم با توجه به سئوالات پرسشنامه (الف) 234

نمودار (7-5) مشكلات و محدوديت‌هاي مربوط به عناصر خدماتي در داخل بافت قديم 237

نمودار (7-6) پيشنهادات ساكنين بافت قديم جهت بهره مندي بهتر از عناصر خدماتي موجود 239

نمودار (7-7) ميزان علاقمندي ساكنين بافت جهت سكونت در بافت قديم با توجه به سئوالات پرسشنامه (ب) 240

نمودار (7-8) مشكلات ناشي از كيفيت و نوع معماري واحدهاي مسكوني موجود در 

بافت قديم 242

نمودار (7-9) مهمترين دلايل نوسازي سكونت گاه قديمي موجود در بافت قديم از ديدگاه 

ساكنين بافت 244

عنوان        صفحه

 

نمودار (7-10) : مشكلات ناشي از فشردگي مساكن موجود در بافت قديم 246

نمودار (7-11) ميزان علاقمندي ساكنين بافت جهت سكونت در بافت قديم با توجه به سئوالات پرسشنامه (ج) 247

نمودار (7-12) پيشنهادات ساكنين بافت جهت حفظ و احياي بافت قديم سبزوار 257

 

فهرست نقشه‌ها 

 

عنوان        صفحه

 

نقشة (4-1) تقسيمات سياسي استان خراسان رضوي به تفكيك شهرستان، بخش و دهستان 92

نقشة (4-2) بخش‌ها، مراكز و دهستانهاي شهرستان سبزوار 93

نقشة (4-3) سازمان فضايي شهرستان سبزوار 94

نقشة (4-4) منطقه‌بندي كالبدي شهر سبزوار 118

نقشة (4-5) تراكم خالص مسكوني در بافت قديم سبزوار به تفكيك قطعات(1375) 136

نقشة (4-6) تراكم ناخالص شهري در بافت قديم سبزوار به تفكيك قطعات(1375) 137

نقشة (5-1) مراحل توسعه فيزيكي شهر سبزوار 161

نقشة (6-1) موقعيت بافت قديم شهر سبزوار 172

نقشة( 6-2) قطعه بندي بافت قديم سبزوار(براساس محلات) 173

تصوير(6-1) عكس هوايي بافت قديم سبزوار سال 1358 174

نقشة (6-3) محله‌بندي بافت قديم سبزوار 185

نقشة (6-4) موقعيت عناصر و فضاهاي تاريخي در بافت قديم سبزوار 192

نقشة (6-5) كاربري‌هاي موجود در بافت قديم سبزوار 200

نقشة (6-6) محورهاي ارتباطي شهر سبزوار با شهرستان‌هاي اطراف 203

نقشة (6-7) سلسله مراتب راههاي ارتباطي در بافت قديم سبزوار 209

 

  

پيشگفتار

 

ايران با تاريخ بلند شهر نشيني داراي كهن شهرها و سكونت‌گاههاي باستاني متعدد و متنوع در زيست بوم‌هاي گوناگون سرزميني است. چشم اندازي گذرا بر سيماي شهرنشيني ايران بافت‌هاي قديمي پرارزشي را به نمايش مي‌گذارد كه ميراث‌هاي فرهنگي اين جامعه كهن در آنها نهفته است اما در چند دهه اخير بافت‌هاي مزبور تحرك و نشاط گذشته خود را از دست داده و در آستانه ويراني و تخريب قرار گرفته و محيطي نامناسب و بسيار كم رونق را براي زندگي ساكنين خود به وجود آورده است ولي با وجود همة اين مسائل در ارزش وجودي آنها جاي هيچ گونه شك و ترديدي نيست و تصور ما بر اين است كه پژوهش و مطالعات بنيادي و شناخت جغرافيايي از اين بافتهاي شهري نخستين گامي است كه براي هر گونه حركت عمراني با هدف بهسازي و باز زنده‌سازي آنها ضرورت كامل دارد.

بطور كلي بافت‌هاي قديم به عنوان بخشهاي مهمي از شهرها كه نشان دهندة گذشته و هويت آنها بوده در بيشتر كشورهاي دنيا مورد توجه ويژه قرار دارند. در كشور ما نيز كه سابقة شهرنشيني كهن و ديرينه‌اي دارد و به عنوان هسته اوليه شهر و قسمتي كه نحوه انديشيدن و نگرش نياكان ما را در جنبه‌هاي مختلف زندگي نشان مي‌دهد مورد توجه معماران و برنامه‌ريزان شهري قرار داشته و عموماً از زاويه و ديد فرهنگ، هنر و زيبايي شناسي آن را بررسي مي‌كنند و با هدف اصلاح كالبدي و سامان دهي آنها برنامه‌ها و راهكارهايي را ارائه مي‌كنند.

فصل اول شامل طرح تحقيق مي‌باشد. در اين فصل با طرح مسأله، ضرورت و اهميت آن و با توجه به اهداف آن فرضيات تحقيق مشخص گرديده است و با توجه به محدوده مورد مطالعه جامعه آماري و حجم نمونه، روش تحقيق و چگونگي تجزيه و تحليل اطلاعات مشخص شده است.

در فصل دوم چهارچوب نظريه تحقيق اعم از نظريه‌ها و راهبردهاي ارائه شده در رابطه با بهسازي بافت قديم تبيين گرديده است بررسي ديدگاههاي نظري در اين رابطه و آشنايي با چگونگي برخورد با بافتهاي قديمي در كشورهاي مختلف جهت استفاده در تجزيه و تحليل و ارائه راهكارهاي پيشنهادي مي‌باشد.

در فصل سوم به بررسي سياست‌ها و قوانين مداخله در بافت قديم و بهسازي و نوسازي آن در شهرهاي ايران در مقاطع زماني مختلف پرداخته شده است. 

در فصل چهارم به بررسي ويژگيهاي طبيعي، جمعيتي و اقتصادي سبزوار با تأكيد بر بافت قديم پرداخته شده است. 

در فصل پنجم به بررسي جغرافيايي شهري و شهرشناسي سبزوار و روند توسعة فيزيكي شهر از آغاز تا اوايل قرن حاضر پرداخته شده است زيرا بهسازي بافت قديم بايد با توجه به پيشينه تاريخي و سير و روند شكل گيري و تحول بافت شهر در ادوار مختلف تاريخي صورت بگيرد.

در فصل ششم به شناخت دقيق بافت قديم سبزوار، ويژگيها، مشخصات شبكه معابر، نحوه توزيع كاربري‌ها در بافت قديم، خصوصيات كالبدي مساكن ، محدوديت‌ها و امكانات فيزيكي ـ كالبدي بافت قديم و اهداف برنامه‌هاي بهسازي بافت پرداخته شده است 

و سرانجام در فصل هفتم با استفاده از نتايج پرسشنامه‌ها به بررسي آزمون فرضيات و نتايج پرداخته شده است.

و سرانجام در فصل هشتم به ارائه راهكارها و پيشنهادات پرداخته شده است.

 

 

فصل اول :

 

طرح تحقيق

 

           1-1- بيان مسئله و تشريح ابعاد آن

 

بافت‌هاي فرسوده و ناكارآمد شهري بخش قابل توجهي از سطح شهرهاي كشور را تشكيل مي‌دهد اين بافتها از يك سو از طيف گسترده مشكلات كالبدي، عملكردي، ترافيكي و زيست محيطي رنج مي‌برند و از سوي ديگر مهمترين پتانسيل شهرها براي استفاده از زمين جهت اسكان جمعيت، تامين فضاهاي باز خدماتي و نيز بهبود زيست محيطي محسوب مي‌شوند. ضمناً مشكلات كالبدي كه بافت‌هاي قديمي با آن روبرو هستند فرسودگي شديد بناها، مشكلات مربوط به شبكه معابر نامنظم و ناكافي در بافت، تراكم و پيوستگي اجزاء بافت، مسائل و مشكلات مربوط به تيپ و نوع بناهاي مسكوني، مسائل ناشي از مصالح به كار رفته و نحوه مرمت بناها و كمبود خدمات و تأسيسات و تسهيلات شهري و زيربنايي و ... هستند كه بافت قديمي شهرها را در پاسخگويي به نيازهاي امروزي زندگي دچار نارسايي‌هاي كرده است (شماعي و پوراحمد، 1384، ص 123).

در اينكه شهر پديده‌اي تاريخي است ترديدي وجود ندارد. چنين پديده‌اي نمي تواند از پيشينه خود بگسلد از اين رو در رشد و توسعه فضايي، كالبدي توجه به ويژگيهاي بومي ضروري است. بخش چشمگيري از تاريخ و فرهنگ شهر در كالبد آن تجلي مي‌يابد كه نشان دهنده 

ارزشها، باورها، اعتقادات، هنرها، توان فني و ساختار اجتماعي – اقتصادي و سياسي و ... نسل‌هاي گذشته است (همان منبع : ص 37).

بافتهاي تاريخي علاوه بر اينكه واجد ارزشهاي زيبايي شناختي و هويت بخشي شهرهاي ما هستند هنوز در بسياري از شهرها محل سكونت و معيشت ميليونها نفر از شهروندان به شمار

 مي‌روند (كلانتري و حاتمي نژاد، 1385 : ص 139).

از اين رو، چنانچه در جهت بهبود مشكلات در بافت قديمي شهرها برنامه ريزي اصولي و صحيحي صورت نگيرد روند فرسودگي و تخريب بافت‌هاي قديمي تسريع گشته تا جائي كه حتي حيات شهري به خطر خواهد افتاد.

شهر سبزوار يكي از شهر‌هاي كهن در استان خراسان رضوي مي‌باشد كه به لحاظ تاريخي داراي قدمت طولاني مي‌باشد و بافت قديمي آن داراي ارزش و اعتبار تاريخي مي‌باشد. اقداماتي كه جهت بهبود مشكلات و بافت قديم شهر سبزوار صورت مي‌گيرد نبايد تنها در قالب اقدامات كالبدي، اصطلاحاً بازسازي از نوع تخريب و دوباره ساختن باشد زيرا در بسياري از هسته‌هاي قديمي، آنچه داراي ارزش است نه تنها كالبد موجود و بناها و ساخت شهرهاي آن، بلكه گذرها، مراكز محله اي، روابط اجتماعي بين ساكنين، يادمان‌ها و نشان‌هاي بافت است كه داراي ارزش اجتماعي و فرهنگي است لذا در بسياري از عرصه‌ها بهسازي بافت و اقدام خرد و مشاركتي با مردم ساكن در آن شيوه بسيار مطلوب و پايداري را ارائه مي‌دهد كه مي‌تواند در طول دوره كوتاه مدت صورت پذيرد و رفاه شهروندي را در بافت فراهم سازد.

از آنجا كه بافت قديم شهر سبزوار به مانند بافت قديمي بسياري از شهرها داراي ارزشهاي تاريخي، فرهنگي و اجتماعي مي‌باشد و از سوي ديگر، اين بافت نيز به مانند بافت قديمي ساير شهرها از مشكلات كالبدي، عملكردي، زيست محيطي و اجتماعي رنج مي‌برد لذا جهت جلوگيري از روند فرسودگي و تخريب بافت، برنامه ريزي جهت بهسازي بافت قديم لازم و ضروري است.

 

1-2- محدوده و مقطع زماني تحقيق 

 

بافت مورد مطالعه در اين تحقيق شامل قديمي ترين محلات و بخشهاي مسكوني شهر سبزوار مي‌باشد كه هستة اوليه شهر را تشكيل داده است و داراي شكلي ارگانيك بوده كه اين بافت در محدودة خيابانهاي طبرسي در جنوب، خيابان اسدآبادي در شمال، خيابان كاشفي در شرق و خيابان عطاملك در غرب قرار دارد و با مساحتي در حدود 2/182 هكتار و جمعيتي بالغ بر 15962 نفر در مركز شهر قرار دارد و داراي هفده محله مي‌باشد. دليل انتخاب شهر سبزوار جهت مطالعه، بعلت آشنايي اينجانب با اين محدوده كه زادگاه من نيز مي‌باشد، بوده و هميشه سعي داشته‌ام كه گامي كوچك براي بهبود مسائل و مشكلات آن بردارم.

از سوي ديگر سبزوار يك شهر تاريخي و كهن با قدمت طولاني در ايران مي‌باشد كه تاكنون مطالعات بسيار كمي راجع به آن صورت گرفته است و اين تحقيق مي‌تواند به معرفي و شناخت آن كمك شاياني نمايد.

در زمينه مطالعات جمعيتي، اقتصادي و اجتماعي نيز از آمار دوره‌هاي سرشماري 75-35 و در بعضي موارد از آمار سال 1385 استفاده شده است. مقطع زماني اين پژوهش نيز در سال 85 و اواخر سال 86 بوده است.

 

1-3- اهميت و ضرورت تحقيق 

 

اهميت و ضرورت حفظ آثار كهن نه به عنوان پديده‌هايي نمادين، بلكه به دليل شناخت سير تحول و تكامل تاريخ شهرسازي و تمدن شهرنشيني، حفظ هويت و اصالت شهري و تبيين حيات شهري بر اساس شواهد و مدارك علمي همواره مورد توجه بوده است. به طور كلي عناصر و فضاهاي بافت شهري عمري محدود دارند و با گذشت زمان دچار تغيير و فرسودگي مي‌شوند به عبارتي ديگر هيچ فضايي و بنايي بدون بهسازي و مرمت و نوسازي نمي تواند دوام و بقاي طولاني داشته باشد.

بافت قديمي شهرها در ايران كه حامل ارزش‌هاي فرهنگي ـ تاريخي هستند در حال حاضر با مسائل و مشكلات فيزيكي – كالبدي نظير عرض كم معابر، شبكة ارتباطي ضعيف و ضعف و نارسايي در شبكه دسترسي ها، وجود سكونت گاههاي قديمي، كم دوام و به هم فشرده، عدم كيفيت مصالح ساختماني به كار رفته در بناها، و كمبود تأسيسات و تجهيزات خدماتي مورد نياز شهروندان روبرو هستند كه بافت قديمي سبزوار نيز از اين قاعده مستثني نيست و از اين مشكلات رنج مي‌برد. وجود اين مسائل و مشكلات فيزيكي –كالبدي روند فرسودگي و تخريب بافت قديمي شهرها را تسريع مي‌بخشد و باعث ركود و بي رونقي آن و در پي آن باعث مهاجرت ساكنان بومي و قديمي از اين گونه بافت‌ها و جايگزيني مهاجران روستايي و اقشار كم درآمد جامعه در آن

 مي‌شود.

از سويي ديگر ركود و فرسودگي بيش از حد بافت‌هاي قديمي باعث پيدايش محله‌هاي مخروبه‌ و خانه‌هاي در حال تخريب در اين بافت‌ها مي‌شود كه مناسب‌ترين مكان را براي ناهنجاري‌هاي اجتماعي و بزهكاري فراهم مي‌آورد كه همه اين عوامل باعث مي‌شود كه ارزش‌هاي غني فرهنگي – تاريخي موجود در اين بافت‌ها رفته رفته به فراموشي سپرده شده و احساس تعلق به خانه، محله و شهر كمرنگ مي‌شود.

لذا وجود اين مسائل و مشكلات ضرورت و اهميت حفظ و احياء و بهسازي بافت قديمي شهرها را مطرح مي‌كند كه در برنامه ريزي جهت بهسازي بافت قديمي شهرها توجه و حفظ اصالت و ارزش‌هاي فرهنگي و تاريخي حاكم بر بافت لازم و ضروري است به طوريكه امروزه در سطح جهان و بويژه در كشورهاي توسعه يافته، ارزش‌ها و مفاهيم فرهنگي در فضاهاي ساخته شدة شهري يكي از دلايل اصلي بهسازي و نوسازي بافت قديمي شهرهاست.

 

1-4- اهداف تحقيق 

 

در اين مطالعه اهداف چندي مورد نظر است و براساس سوالات و فرضيه‌هايي كه مطرح شده است سعي كرده ايم كه اين اهداف را تقريباً مشخص و در جهت رسيدن به چنين اهدافي اين موضوع را مورد مطالعه قرار دهيم. مهمترين اهداف عبارتند از :

• بررسي و شناخت مقدماتي بافت قديم شهر سبزوار و محدوديت‌هايي كه از جنبه فيزيكي و كالبدي در حال حاضر در آن ديده مي‌شود.

• مطالعه وضعيت شبكه ارتباطي، كوچه‌ها و معابر واقع در بافت قديم شهر سبزوار و انطباق آن با نيازهاي امروزي سكنه واقع در آن و اينكه آيا اين شبكه كاربري مناسب دارد يا خير.

• بررسي و مطالعه تعداد و نحوه پراكندگي عناصر خدماتي واقع در بافت قديم شهر سبزوار و اينكه آيا اين مقدار از لحاظ قدرت خدمات دهي و نحوه دسترسي موقعيت مناسبي دارند و در اين زمينه چه مواردي را بايد پيشنهاد كرد.

• مطالعه وضعيت فيزيكي و ساختاري سكونت گاههاي واقع در بافت قديم سبزوار و رسيدن به اين موضوع كه آيا مسائل فيزيكي آن از قبيل اندازه، نوع مصالح ساختماني و سبك معماري آن با شرايط امروزي مطابقت دارد يا نه و چگونه مي‌توان آن را بهسازي كرد.

• جهت بهسازي بافت قديم شهر سبزوار چه نوع برنامه ريزي شهري بايد در نظر گرفته شود و آيا برنامه ريزي مطابق با فرهنگ گرايي مي‌تواند كارساز باشد و در كنار آن چه برنامه‌هاي ديگري لازم است.

نتايج اين تحقيق جهت برنامه ريزي توريستي و حفظ و احياء اهميت تاريخي و اعتبار بافت قديم اين شهر مي‌تواند مورد استفاده سازمان‌ها و ادارات دولتي نظير سازمان ميراث فرهنگي و جهانگردي، شهرداري سبزوار و فرمانداري اين شهرستان قرار گيرد تا در برنامه‌هاي آينده خود از اين نتايج بهره گيرند.

 

1-5- سابقه و پيشينة تحقيق 

 

بررسي و تحليل نظريه ها، انديشه ها، شيوه ها، سبك‌ها و الگوهاي متفاوت بهسازي و نوسازي و ساماندهي شهري امكان دستيابي به راهكارهاي مناسب براي زمان حال و مكان و موقع جغرافيايي مورد نظر را براي هر محقق و برنامه ريز شهري فراهم مي‌آورد در اين جا به بررسي و تبيين تعدادي از نظريه‌ها و ديدگاههاي مطرح شده دربارة بهسازي و نوسازي در يك شهر اعم از بافت قديم آن مي‌پردازيم :

ـ شكويي رابطه تكنولوژي و بافت شهري را به اين صورت بيان مي‌دارد : تأثيرپذيري اشكال متنوع واحدهاي انساني با وسايل ارتباطي در داخل شهرها در سه دوره مجزا از هم به شرح زير است :

1-شهرهايي كه بافت آنها تحت تأثير قدم‌هاي انساني است و رفت و آمدهاي روزانه مردم بدون وسايل ارتباطي عملي مي‌شود. 

2-شهرهايي كه پس از ورود ماشين بخار در صنعت حمل و نقل و ايجاد وسايل ارتباطي تغيير بافت داده اند.

3-شهرهايي كه بافت آنها تحت تأثير تكنولوژي در عصر ما با استفاده از تكنولوژي بسيار پيشرفته تغيير شكل مي‌دهند (شكويي، 1355 : ص 120).

ـ فلامكي معتقد است يكي از راههاي مهم احياء و سامان‌دهي بافت‌هاي قديمي در روند توسعه فيزيكي شهر انطباق كاربردهاي خانه ها، بازارها، مدرسه‌ها و گرمابه‌هاي قديمي با شرايط امروزي است (فلامكي، 1369 : ص 111).

ـ فارابي در مورد بهسازي و نوسازي شهري و ايجاد شهر توسعه يافته معتقد به سعادت و خير جهان هستي است. سعادت و خير در مدينة فاضلة او از طريق همفكري و همكاري شهروندان فراهم مي‌شود بدون همفكري و همكاري عملي انسان قادر به رفع احتياجات روز افزون خود نيست و در واقع، اقدامات بهسازي و نوسازي در هر فضايي منوط به همكاري عملي انسان است (قلمي ،

 1374، صص 23 -22).

ـ پوراحمد سال 1376 در كتاب خود تحت عنوان جغرافيا و كاركردهاي بازار كرمان در رابطه با بخش مركزي شهرها به ويژه عنصر بازار در بافت قديم شهري به كاركردهاي بازار و عناصر وابسته به آن در گذشته و حال پرداخته است. وي راههاي ساماندهي و احياء قلب بافت قديم يعني بازار و بطور كلي عناصر بافت قديم را با توجه به مكتب كاركردگرايي و تحول در كاركردهاي بازار دانسته است (پوراحمد، 1376 : ص 77).

شما هم می توانید در مورد این فایل نظر دهید.