بخش اول 

مرحله‏ بندى تبليغ وبهره ‏بردارى از فرصت‏ها و موقعيت‏ها

 

زمان‏بندى مراحل مختلف دعوت

مهم‏ترين شيوه در اين محور، تعيين زمان دقيق فعاليت‏هاى تبليغى بر اساس محاسبه شرايط و امكانات موجود است. پيامبر(ص) با الهام از آيات الهى، تبليغ بى وقفه دين را باترتيب زمانى منطقى آغاز نمود و استمرار بخشيد. در مورد مراحل اصلى دعوت پيامبر، ميان سيره‏نويسان اندكى اختلاف نظر وجود دارد؛  بنابراين مراحل اصلى دعوت پيامبر به‏ويژه در مكه عبارتند از:

1.دعوت مخفى و انفرادى: 

فراخواندن يكايك افراد مستعد و اسلام آوردن عده‏اى از اصحاب، پس از نزول آيه <قم فانذر» كه بنا به روايتى كه در طبقات ابن سعد ذكرشده، اين دعوت سه سال طول كشيده است.(2) از امام صادق(ع) نقل شده كه فرمود:پس از نزول وحى، رسول‏خدا(ص) سيزده سال در مكه بماند كه سه سال آن با دعوت محتاطانه و پنهانى گذشت و او آشكارا تبليغ نمى‏كرد تا آن كه خداوند فرمان علنى دعوت را فرمود پس پيامبر دعوت خود آشكارا ادامه داد.(3)نيز به روايت طبرى، حضرت رسول از ابتداى نبوت تا سه سال به طور نهانى دعوت مى‏كرده است، تا آن كه مأمور به اظهار دعوت شد و آيه <فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ المُشْرِكِينَ»(4) و آيه <وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبِينَ»(5) فرود آمدند.(6) درباره فلسفه اين شيوه تبليغى، نويسنده فروغ ابديت مى‏نويسد:

افراد پخته و عاقل و دانا، همواره در راه نيل به مقاصد خود از همين طريق وارد مى‏شدند و رهبر عالى قدر اسلام از همين اصل مسلم استفاده نمود و سه سال تمام، بدون شتابزدگى در تبليغ آيين خود مى‏كوشيد و هر كس را كه از نظر فكر و استعداد، شايسته و آماده مى‏ديد، كيش خود را به او عرضه مى‏داشت... در ظرف اين سه سال ابداً دست به دعوت عمومى نزد و فقط با افراد، تماس‏هاى خصوصى برقرار مى‏كرد.(7)از جمله نتايج اتخاذ اين شيوه اين بود كه <سران قريش، در اين سه سال، كوچك‏ترين جسارتى به پيامبر نمى‏كردند و همواره ادب و احترام او را نگاه مى‏داشتند و او نيز ظرف اين مدت از بتان و خدايان آنها آشكارا انتقاد نمى‏كرد.»(8)

2.مرحله انذار عشيره با نزول آيه أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبِينَ :

در اين مرحله كه ميان مرحله دعوت مخفى آشكار واقع گرديد و مدت آن كوتاه‏تر از دو مرحله ديگر بود، پيامبر(ص) سعى در تشكيل نخستين صف ايمانى و خط دفاعى در مقابل دشمنى‏هاى روزافزون مشركان لجوج داشت. در اين مرحله، پيامبر با يارى جستن از تعلقات قبيله‏اى خويشانش، سعى در جلب حمايت آنان نمود. هرچند اتخاذ اين شيوه در باره خويشاوندان پيامبر توفيق كامل نيافت و تنها دو عضو از آنان به او گرويدند (خديجه و على)، اما اين از اهميت اين شيوه نمى‏كاهد، به‏ويژه اين كه در دعوت پيامبران ديگر نيز به كار رفته و موفقيت آميز بوده است. به‏هرحال تلاشى براى تشكيل هسته مركزى دعوت با حضور گروهى است كه علاوه بر قرابت ايمانى، تعلق نسبى و خونى نيز با صاحب دعوت دارند.

3.مرحله دعوت آشكار و همگانى: 

با نزول آيه <فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ المُشْرِكِينَ * إِنّا كَفَيْناكَ المُسْتَهْزِئِينَ»(9)، فرمان دعوت آشكار و تبليغ علنى به پيامبر رسيد و پيامبر و نو مسلمانان مرحله جدى‏ترى از دعوت را آغاز كردند كه قهراً مستلزم درگيرى‏ها و موضعگيرى‏هاى خصمانه از سوى جامعه بت‏پرست مكه بود، اما آوازه اسلام و قدرت مسلمانان به حدى رسيده بود كه بتوانند على رغم تهديدها و شكنجه‏ها، نداى توحيد را حداقل به گوش تمام اعضاى جامعه خود برسانند. <علامه جعفر مرتضى» در اين باره مى‏نويسد:پس از آن كه پيامبر(ص)، بستگان نزديك خود را انذار كرد و پس از انتشار قضيه نبوت در مكه كه قريش، جدى بودن آن را درك كرد و حمله‏هاى خود را عليه آن شروع كرد، خداوند به پيامبر فرمان داد تا دعوت خويش را علنى سازد و حتى از قريش بخواهد كه تسليم پروردگارشان شوند و اسلام را بپذيرند... پس آيه فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ نازل گرديد.(10)وى ادامه مى‏دهد:پس از گذشت سه سال نخست بعثت، مرحله جديد و مهم و دشوارترى كه مرحله علنى‏شدن دعوت به خداى تعالى است فرا رسيد. اين مرحله ابتدا از يك محيط نسبتاً كوچك آغاز شد.(11)در خصوص چگونگى آغاز دعوت علنى و همگانى، روايات متفاوتى نقل شده است كه مكان و كيفيت آن را با اختلاف بيان مى‏كند و ما به نقل دو روايت بسنده مى‏كنيم؛ در تفسير الدر المنثور آمده است:پيامبر بر بالاى كوه صفا ايستاد و قريش را ندا داد. چون اجتماع نمودند چنين فرمود: اگر به شما خبر دهم كه گروهى در پايين كوه بر ضد شما جمع شده‏اند آيا مرا تصديق مى‏كنيد؟ گفتند: آرى، تو پيش ما متهم نيستى و ماهرگز از تو دروغى نشنيده‏ايم. فرمود: پس شما را به عذاب دردناك هشدار مى‏دهم... ابولهب برخاست و بانگ بر او زد و گفت: همين امروز بميرى! آيا براى اين امر مردم را گرد آورده‏اى؟! مردم از اطراف او پراكنده شدند و خداى تعالى اين آيه را نازل فرمود: <تَبَّتْ يَدا أبِى لَهَبٍ وَ تَبَّ.»(12)مطابق روايت فوق، حضرت دعوت علنى را با يك زمينه‏سازى و اخذ اقرار قبلى بر قبول انذار و سپس با يك انذار صريح شروع كرده كه درس آموز مبلّغان است. مؤلف نورالثقلين نيز مى‏نويسد:آن حضرت بر بالاى سنگى ايستاد و فرمود: اى گروه قريش! اى خلق عرب! شما را به لااله الا الله و رسالت خويش دعوت مى‏كنم و به شما فرمان مى‏دهم كه بت‏ها و شريك‏ها را رهاسازيد و دعوت مرا اجابت نماييد تا مالك تمام عرب شويد و عجم به دين شما درآيد و در بهشت از سلاطين گرديد. مردم او را مورد استهزا قرار دادند و گفتند: پسر عبدالله دچار جن شده اما به خاطر موقعيت ابوطالب اقدامى عليه او نكردند.(13)بر پايه اين روايت، آغاز دعوت همگانى پيامبر بر محور بشارت دادن به نعمت‏هاى دنيوى واخروى استوار بوده است.

 شروع دعوت از خانواده و نزديكان

در ميان همه مردم، بستگان هر مبلّغ پيش از ديگران با پيام دعوت آشنا مى‏شوند. قرابت قومى نيز باعث نزديكى افكار مى‏شود. پس امكان اقناع آنان بيش از ديگران وجود دارد. به‏علاوه آن كه، قرآن مسؤوليت هدايت، ارشاد و كمك به خانواده را لازم‏تر از هدايت و يارى ديگران مى‏شمرد؛ <قُواْ أنْفُسَكُمْ وَ أهْلِيكُمْ نارَاً.»(14)از اين روست كه نخستين مؤمن به رسالت پيامبر(ص) همسر او خديجه است و دومين، پسر عم و دست پرورده دامان نبى، على بن ابى‏طالب، كه مسلماً اين قرابت و خويشى، هرگز از ارزش و عمق ايمان آن دو نمى‏كاهد. اين شيوه ضمن آن كه چتر حمايتى نسبتاً كارسازى را براى پيامبر فراهم مى‏كند، پاسخگوى برخى از شبهه‏ها و انتقادهاى محتمل نيز است.پس از افراد خانواده و بستگان نزديك، نوبت به بستگان و خويشان دورتر مى‏رسد كه پيامبر در مرحله انذار عشيره به دعوت آنها پرداخت و براى اقناع آنان، تلاشى وسيع صورت داد. عباس زرياب در اين باره مى‏نويسد:

بنابر آنچه از مجموع روايات مختلف برمى‏آيد، حضرت، بزرگان قريش را دعوت كرد و از رسالت خود با ايشان سخن گفت و گويا گرچه هيچ‏كدام اين دعوت را نپذيرفتند، اما سخنى درشت نيز به او نگفتند، جز ابولهب عمّ پيغمبر كه خطاب به بنى‏هاشم گفت: اى‏پسران عبدالمطلب ! اين زشت است، پيش از آن كه ديگران جلو او را بگيرند، شما جلوش را بگيريد. زيرا اگر در آن وقت كه ديگران بخواهند او را بگيرند، شما او را تسليم‏كنيد، تن به خوارى داده‏ايد، و اگر بخواهيد از او پشتيبانى كنيد كشته مى‏شويد. ابوطالب گفت: به خدا تا زنده هستيم از او پشتيبانى خواهيم كرد.(15)

 گسترش دعوت بر اساس شرايط

اين جنبه از بطن دو شيوه گذشته استنباط و استخراج مى‏شود، بدين ترتيب كه انتقال از يك‏مرحله و ورود به مرحله ديگر، همواره در تبليغ حكيمانه نبوى بر پايه دلايلى بوده است كه مى‏توان ازجمله، به تغيير شرايط، شدت و ضعف دشمنى و عناد مشركان و يا وضعيت خانوادگى و پشتوانه حقوقى رسول‏خدا اشاره كرد. مبلّغ حكيم وظيفه دارد ضمن حفظ روحيه پشتكار و تلاش بى‏وقفه و پى‏گيرى اهداف مقطعى نگاه اصلى را متوجه هدف نهايى گرداند و اين مهم مستلزم اتخاذ شيوه‏هاى انعطاف‏پذير و قابل تغيير در مسير دعوت است.پيامبر بزرگ اسلام، بر اين اساس در هر مقطع با در پيش گرفتن شيوه‏هاى جديد، موجبات گسترش دعوت را فراهم مى‏آورد؛ آن‏گاه كه به هيچ روى امكان تبليغ دين نبود، تنها با رفتار موحدانه خود و عبادت حنيفانه و عدم احترام بت‏ها و التزام به فضايل اخلاقى به تبليغ عملى مى‏پرداخت و آن زمان كه ابلاغ دين به تك تك افراد ميسر شد، به اين كار آغاز كرد، اما اظهار دين ميسر نبود. در مقطع بعد، توانست برخى از مظاهر مسلمانى از جمله طواف و نماز به شيوه مخصوص را در كنار كعبه به نمايش بگذارد. در كتاب سيره رسول الله آمده است:پس از اسلام آوردن عمر بن الخطاب، مسلمانان جرأت يافتند و تكبيرگويان از خانه <ارقم بن ابى الارقم» بيرون آمدند و به طواف كعبه رفتند.(16)آن‏گاه كه به حمايت حقوقى ابوطالب و حمايت مالى خديجه پشتگرم بود به نيكى از آن بهره برد و چون آنها را از دست داد نوعى هجرت را براى حفظ انجمن نومسلمانان مقرر كرد وبه شِعب پناه آورد كه چنان كه تاريخ مى‏گويد، استقامت مسلمانان در محاصره اقتصادى شعب ابى‏طالب تا حدودى مشركان را تحت تأثير قرار داد. زمانى نيز كه خطر همه جانبه، مسلمين را تهديد مى‏كرد و ناچار شد راه گريزى به بيرون از قلمرو مشركان بيابد، عده‏اى از آنان را به حبشه فرستاد. اين اقدام موفق، شناخت كامل پيامبر را از اوضاع پيرامون خود نشان‏مى‏دهد.نمونه ديگر را در تغيير سياست تبليغى پيامبر پس از انذار عشيره مى‏بينيم؛آن حضرت كه در ابتدا مأمور بود به خويشان نزديك وعشيره اقربين خود يعنى خاندان‏هاى قريش هشدار و انذار دهد، چون سرسختى ايشان را دربرابر اسلام و پافشارى ايشان را بر كفر و ضلال ديد و مرگ ابوطالب، بزرگ‏ترين حامى خود را ازدست داد، به فكر تبليغ طوايف و قبايل ديگر عرب افتاد و از نزديك‏ترين قبيله نيرومند و ثروتمند عرب يعنى ثقيف آغاز كرد.(17)پس از نوميدى از ايمان مردم مكه و طايف، در شيوه تبليغى خود تجديد نظر نمود و درصدد بسط دعوت در سرتاسر عربستان و خروج از بن بست محدوده قبايل قريش برآمد. اما اين كار نيز به خاطر هم پيمانى‏هاى متعدد آنها با قريش و بى ياور بودن رسول‏خدا(ص)، اقدامى خطرناك به شمار مى‏رفت. از اين رو پيامبر تصميم گرفت در موسم حج به قبايل مختلف مراجعه كند تا در پناه بنى‏هاشم و بقيه تازه مسلمانان، تبليغ مؤثرترى انجام دهد.

شما هم می توانید در مورد این فایل نظر دهید.